Тупроқшунослик асослари

Сув-физик хоссалари. 
Сур-қўнғир тусли тупроқларда донадорлик 
(структура) яхши ифодаланмаган тупроқнинг қатқалоқлиги қатлами ва 
шўртобсимон горизонти анча зич бўлиб, сувни кам ўтказган. Тупроқнинг 
юқори гозизонтларида зичлик анча юқори (1,4-1,5 г/см
3
) бўлганидан умумий 
ва аэрация коваклиги ҳам паст. Тупроқнинг иллювиал горизонтида максимал 
гигроскопиклик 3-5 фоиз бўлиб, шунга кўра солиш намлиги ҳам юқори. Энг 
кам нам сиғими 13-15 фоиз атрофида. 
Сур-қўнғир тусли тупроқларнинг сув-физик хоссалари умуман 
зонанинг ўзига хос хусусиятлари билан белгиланади. 
Сур-қўнғир тусли тупроқлардан қишлоқ хўжалигида фойдаланиш.
Ўзбекистонда тарқалган сур-қўнғир тусли тупроқлардан 112,3 минг 
гектари суғориладиган деҳқончиликда фойдаланиб келмоқда. 
Бу тупроқлар асосан маликчўл, Қарши чўли, Фарғона водийсида 
ўзлаштирилиб фойдаланилмоқда. 
Сур-қўнғир тусли тупроқларнинг сув-физик ва агрокимѐвий 
хоссалари анча ноқулай, тупроқ ва она жинсларида гипснинг кўп ва яқин
жойлашганлиги, рельефнинг мураккаблиги сингарилар сабабли бу 
тупроқларни ўзлаштириш анча қийин. Сур-қўнғир тусли тупроқларидан 
деҳқончиликда фойдаланиш тажрибалари ҳам жуда кам. Артезиан сувлардан 
фойдаланиш суғориш, бу тупроқлардан қишлоқ хўжалик экинларидан, юқори 
ҳосил олиш мавжудлигини кўрсатади, аммо бундай майдонлар унча кўп 
эмас. 
Ўзбекистондаги маликчўл, Қарши чўлларидаги қалин ва ғовакли 
тўртламчи давр ѐтқизиқларда шаклланган сур-қўнғир тусли тупроқларда 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
197 
олиб борилган тажрибалар яхши натижа берган. Бундай тупроқлардан 
қишлоқ хўжалигида фойдаланиш самарадорлиги кўпинча гипс қатламининг 
жойлашув чуқурлигига тупроқ устки қатламининг унумдорлигига, жумладан 
тошлоқлик даражасига боғлиқ. 
Қарши чўлини ўзлаштиришга тайѐргарлик даврида икки хил элювий 
ва пролювий она жинсларда ривожланган сур-қўнғир тусли тупроқларни, 
ишлаб чиқариш қобилятини унумдорлигини вегетацион идишларда ва дала 
шароитида ғўза ўстириб, ҳосилдорлигини ўрганиб, яхши натижаларга 
эришган. Элювий она жинсларда пайдо бўлган тупроқда 14,8 пролювийда эса 
16,09 ц/га пахта ҳосили етиштиришга эришган. 
Кейинроқ худди шундай тажриба Қарши чўлида ўтказилган, 
тажрибалардан маълум бўлишича, гипс қатлами. Яқин (30-50 см) ва гипс 
миқдори 40-60 фоиз бўлган, сур-қўнғир тусли тупроқларда пахта ҳосили 
ўртача 19,2 ц/га, полиз экинлари 185 ц/га, кунга боқар 10,2 ц/га, картошка 72, 
сабзи 132, пиѐз 650-700 ц/гани ташкил этган. 
Бу тупроқларни биологик активлиги ва энергетик ҳолатини яхшилаш 
учун органик ўғитлар билан таъминлаш керак. 
Ишлардан кенг фойдаланиш, дастлабки йилларда беда экиб бу 
тупроқларни ўзлаштириш, яшил массасини ўриб ерга қолдириш мақсадида 
сидератлардан фойдаланиш яхши самара берган. Сур-қўнғир тусли 
тупроқларни суғориш жараѐнида суффозия (ўпқон) сингари уйилиб 
кетишини олдини олиш мақсадида суғориш технологиясига эътибор бериш 
лозим. Айниқса бундай ерларда ўсимликларни томчилатиб, (ѐмғирлатиб) 
суғориш яхши самара беради. Ерни отвалсиз плуглар билан 70-80 см 
чуқурликда юмшатиш тавсия этилади. Ушбу тавсиялар амалга оширилганда 
тупроқ қатламларининг сув-физик хоссалари анча барқарорлашади, ерлар 
секин чўкиб юзаси текисланади. 
Сур-қўнғир тусли тупроқлардан фойдаланиш ва унумдорлигини 
оширишда халқ тажрибаларидан кенгроқ фойдаланиш, тажрибалар олиб 
бориш лозим. 
Ҳозирги кунда сур-қўнғир тусли тупроқлар билан банд бўлган 
Қизилқум, Устюр, Девхона баланд текисликларда чорвачиликда ва биринчи 
навбатда Қоракулчиликда фойдаланилмоқда.