Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
193 
зичлашган (26-жадвал). Ғоваклиги 29-30%. Зовурлар қазилиб мелиоратив 
холати яхшилангандагина бу тупроқларга чигит экиш мумкин. 
Ёйилмаларнинг чеккаларидаги шўрланган тупроқнинг айирмаларини ювиш 
керак.Ботқоқ тупроқлар ораллар каби учрайди. Уларда гумус миқдори кам 
(1,2-2,5%).Бундай тупроқли ерларнинг кўп қисмига шоли экиб фойдаланиш 
мумкин. 
35-жадвал 
Бўз тупроқлар минтақасидаги гидроморф тупроқларнинг 
физикавий ва сув-физикавий хоссалари 
Тупроқ ва 
жойни номи 
Чуқур-
лиги, 
см 
Зичли-
ги, 
г/см
3
 
қаттиқ 
фазаси 
зичлиги
, г/см
3
 
Умумий 
ғовак-
лиги, 
фоиз 
Макси
-мал 
гигрос
копик 
нам, 
фоиз 
(МГ) 
Сўлиш 
намлиги, 
фоиз (В3) 
(ДНС) 
намлиги, 
фоиз. 
Дала 
сиғими 
Сув 
ўтказув
-
чангли-
ги, 1 
соат мм. 
Аллювиал 
ўтлоқ-воха 
тупроқ, 
Чирчиқ 
вохаси 
Аллювиал 
ўтлоқ-воха 
тупроқ 
Зарафшон 
вохаси 
0-28 
30-40 
50-60 
70-80 
0-10 
20-30 
40-50 
70-80 
110-120 
1,34 
1,51 
1,48 
1,48 
1,49 
1,24 
1,36 
1,44 
1,47 
1,50 
2,71 
2,74 
2,73 
2,75 
2,73 
2,69 
2,69 
2,70 
2,71 
2,70 
51 
45 
46 
46 
46 
54 
50 
47 
46 
44 
4,3 
5,7 
5,7 
5,0 
аниқ-
ланма-
ган 
Аниқланм
аган 
6,1 
6,5 
7,1 
7,1 
8,6 
22,7 
20,9 
21,8 
22,3 
13,8 
30,0 
20,5 
23,7 
22,8 
26,7 
190 
- 
 
13.4. Суғориладиган гидроморф тупроқлардан қишлоқ хўжалигида 
самарали фойдаланиш. 
Суғориладиган ўтлоқи ва ўтлоқи-ботқоқ тупроқлардан қишлоқ 
хўжалигида самарали фойдаланишда биринчи навбатда сизот грунт – 
сувларни сатхини чуқурлаштриш ва уларни зовурлар орқали даладан оқиб 
чиқаришни таъминлаш, хамда ғўза суғориш ишларини ўз вақтида ўтказиш 
сувдан кейин қатор ораларини юмшатиш, яъни захарли газларни чиқиб 
кетиши, хаво алмашишини яхшилаш учун культивацияни тупроқ қуриб-
ерилиб кетмасдан олиб бориш тавсия этилади. 
Чўл зонасидаги ўтлоқи тупроқларни кўпгина майдонлари шўрланиш 
жараѐнига учраганлиги сабабли (50-70 %) уларнинг унумдорлигини ошириш, 
мелиоратив холатини яхшилаш ва пахта, ғалла хамда бошқа қишлоқ хўжалик 
экинлар хосилдорлигини ошириш учун қуйидаги чора-тадбирлар қўлланиши 
лозим: 1)агротехникавий, 2)агромелиоратив, 3)гидротехникавий. Ушбу 
тадбирларни тўғри, ўз вақтида қўллаш натижасида суғориладиган ўтлоқи, 
ўтлоқи-ботқоқ тупроқларнинг унумдорлиги ошади, мелиоратив холати 
яхшиланади, қишлоқ хўжалик экинларнинг хосилдорлиги кўпаяди.
 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
194 
13.5.
ЧЎЛ ЗОНАСИНИНГ СУР ҚЎНҒИР ТУСЛИ ТУПРОҚЛАРИ. 
Келиб чиқиши.
Бу чўл зонасининг автоморф тупроқлари бўлиб, узоқ 
йиллар давомида алоҳида типга ажратилмасдан, бўз тупроқлар билан бирга 
қараб келинди. Йирик тупроқшунос олимларимиздан С.С.неуструев ва 
Н.А.Димо уни дастлаб структурали оч бўз тупроқ, А.Н.Розанов эса қир бўз 
тупроғи, Б.В.Горбунов ва бошқалар кам ривожланган – ѐш (примитив) бўз 
тупроқ деб, бўз тупроқларнинг типчаси сифатида номланиб келди кейинги 
йилларда И.П.Герасимов сур-қўнғир тусли тупроқларни алоҳида мустақил 
типчагаажратишни тавсия этади. Фақатгина Н.В.Кимберг, С.А.Шувалов, 
Е.В.Лобоваларнинг 
кўп 
йиллик 
тадқиқотлари 
Сур-қўнғир 
тусли 
тупроқларнинг генетик хусусиятларини ҳар томонлама ўрганишлари 
натижасида, бу тупроқни алоҳида типга ажратишга эришилди. Сур-қўнғир 
тусли тупроқлар асосан Устюрт платоси, Қизилқум (Малик чўли), Қарши 
чўлининг жануби ва чўл зонаси билан туташган қадимги тоғ ости баланд 
текисликларида кенг тарқалган. Бу тупроқларнинг майдони 11488 минг га 
ѐки 25,60 % ташкил қилади. 
Сур-қўнғир тусли тупроқларнинг келиб чиқиши асосан жуда қуруқ 
чўлларнинг ксерофит-эфемерли ўсимликлари таъсирида кечади ва шундай 
шароитда биологик жараѐнларни секин кечиши, тупроқда гумуснинг 
тўпланиши қисқа ва даврий характерга эга бўлишилиги яъни тупроқда 
биологик процессларни асосан баҳор ва куз ойларида кечиши билан 
тавсифланади. 
Шуни 
тахкидлаш 
лозимки, 
бу 
даврда 
тупроқда 
микроорганизмларнинг кўп ва актив бўлиши органик қолдиқлар 
минераллашини билан ҳарактерланади. 
Шундай қилиб сур-қўнғир тусли тупроқларни пайдо бўлиши ўзига хос 
белгилари қатламсимон ғовак қатқалоқ қатлам, лойлашган ва зичлашган 
темирли қатқалоқ ости қатлами, чиринди миқдорининг созлиги, тупроқ 
қатламларининг кичик бўлиши, тупроқнинг юқори қатламларида биологик 
жараѐн таъсирида ҳосил бўлган иккиламчи карбонатларнинг кўпайиши 
тупроқ остки қатламларида гипс минералининг тўпланиши, иқлимнинг 
қуруқлиги сабабли тупроқларнинг шўрхоқлик ва шўртобликка мойиллиги, 
нихоят тупроқ ҳосил қилувчи она жинсларнинг жуда оз нураганлиги каби 
ҳозирги замон чўл зонаси тупроқ ҳосил бўлиши жараѐнинг энг асосий 
белгилари сур-қўнғир тусли тупроқларда бошқаларга нисбатан жуда яхши 
ривожлангандир. 
Чўл зонасини иқлими қуруқ ўта континентал. Ёғингарчилик миқдори 
бир йилда 80-100 мм, боғланиш эса 1500 мм етади. Намланиш коэффициенти 
0,1 ѐғингарчилик қисқа муддатли (қиш-баҳор фасли). Баҳор даврда 
кунларнинг исиши ва тупроқ қатламларида намланиши кўпроқ бўлганлиги 
туфайли, айнан шу пайтда тупроқ ҳосил бўлиш жараѐнлари кескин 
ривожланади, ўсимлик ва микроорганизмлар шу жараѐнларда фаол иштирок 
қилиб, турли биокимѐвий ва нурашиш жараѐнларини вужудга келтиради.