Тупроқшунослик асослари

Аллювиал ботқоқ тупроқлар 
Бу тупроқлар Ўзбекистоннинг суғориладиган ва келгусида суғорилиши 
керак бўлган ерларда ўтлоқи ва ботқоқ-ўтлоқи тупроқлар орасида 
дарѐларнинг қуйи террасаларидаги энг пастлик жойларда учрайди. Бу 
тупроқларда асосан қамиш ва қиѐқлар ўсади. Сувнинг узоқ вақт туриб 
қолиши натижасида бу тупроқларда ўсимлик тупроқлари тўпланади. Улардан 
20-30 см ундан хам қалинроқ торф қатлами хосил бўлмади. Шунинг учун бўз 
тупроқли минтақада ботқоқ тупроқлар торф-глейли-ботқоқ тупроқларга ва 
глейли-ботқоқ 
тупроқларга 
бўлинади. 
Глейли-ботқоқ 
тупроқлар 
Ўзбекистонда унча кўп тарқалмаган. хар иккала хил тупроқларга намлик 
доимо ортиқча бўлганидан анаэроб жараѐн устунлик қилади. Бу эса торф 
тўпланишига ва тупроқнинг бетидан бошлаб глейланишига сабаб бўлди. 
Глейли-ботқоқ тупроқларда гумус кам. Уларнинг тузилмаси ѐмон, нам 
вақтида ѐпишқоқ бўлиб, қуриганда зичлашиб қолади. Оч тусли бўз тупроқлар 
минтақасида бу тупроқлар кўпинча шўрланган бўлади. 
Ўтлоқи саз тупроқлар 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
190 
Ўтлоқли саз тупроқлар дарѐ сувида оқиб келган оқова пайдо бўлган 
ѐйилмаларнинг ўрта ва қуйи қисмларида каттагина майдонни ташкил этади. 
Ўтлоқли саз тупроқлар Фарғона, Зарафшон водийлари ва дарѐ 
водийсидаги тоғ ости ѐн бағирларида яхлит минтақа шаклида учрайди. 
Қуруқ ўтлоқли саз тупроқлар устки қатламининг тўқ кул ранг ва чимли 
бўлиши, хамда структурасининг яхшилиги билан характерлидир. Тупроқнинг 
қуйи қисми аста-секин оч тусга кириб, кўкиш кул ранг олади хамда занг 
доғлар пайдо қилади. Тупроқ 40-150 см чуқурликда кучли мергелланиши 
натижасида оқиш тусга кира боради. Шу мергелли қатламда карбонат 
конкрециялари кўп миқдорда хосил бўлади, баъзи жойларда эса кальций 
карбонатнинг цементлашган (тошга ўхшаш қаттиқ шўх) қаламчалари 
вужудга келади. 
Ёйилмаларнинг куйи қисмларидаги тупроқларда оқ доғлар хамда 
томирчалар шаклда сувда эрувчи тузлар (асосан натрий, сульфат ва гипс), 70-
120 см чуқурликда эса гипс ва кальций карбонатнинг бирикишидан вужудга 
келган арзик деб аталадиган зич қатлам пайдо бўлади. Водий ичкарисидаги 
ѐйилмаларнинг аллювиал ўтлоқли тупроқлари хам кучли мергеллашади ва 
уларда шох хамда арзиқ пайдо бўлади. Бундай тупроқлар дарѐ (Зарафшон), 
тоғлардан текисликка оқиб чиққан жойларда ва водийларнинг сизот сувлари 
юқори террасалардан босим остида келадиган худудларда пайдо бўлади. Бу 
ерда мергелланиш билан шўх соз тупроқ режими шароитидаги намланишдан 
хам пайдо бўлади. Суғориладиган ўтлоқли соз тупроқлар одатда оч кул ранг
ва тўқ кул ранг бўлади. Бу гумус миқдорига, тузилмасининг ѐмон бўлишига 
хамда глейли қатламларнинг ер бетига сизиб чиқаолишига боғлиқ. 
Минтақадаги шўрланмаган ва кучсиз шўрланган тупроқлар айирмаси
кучли мергеллашган бўлиб, уларда шох кўп, шўрларланган тупроқлар эса 
кучли гипслашган ва уларда кўпинча арзик учрайди. Бу тупроқларда 
карбонатли тузларнинг тўпланиш жараѐни Ўзбекистон шароитида биринчи 
марта Самарақнд қишлоқ хўжалиги институти профессори Д.М.Кугучков 
(1955) томонидан батафсил ўрганилган. Кейинчалик карбонатлар билан 
шўрланган тўпроқлар хоссалари мелиорацияси ва ўсимликларга таъсири 
масалалари қатор олимлар (С.А.Агишева, П.У.Узоқов, Ж.К.Саидов, 
О.Комилов, В.Исақов ва бошқалар) томонидан тадқиқ қилинди. 
Бу тупроқлар минтақаси ўтлоқ саз тупроқларнинг морфологик 
тузилиши ўзига хос бўлиб, қуйидаги горизонтлардан иборат (И.Бобохўжаев, 
П.Узоқов, 1995).
А – гумусли чим горизонти, қалинлиги 12-20 см бўлиб, тўқ бўз рангли 
донадор увоқли ѐки майда увоқли структурага эга. Ўсимликларнинг 
илдизлари жуда кўп – баъзан қўнғир кўкиш доғлари бўлган глейланиш 
белгилари кўриниб туради. 
АВg – гумусли горизонт, қалинлиги 20-40 см бўзғиш ѐки тўқ бўз тусли, 
бутун горизонт бўйлаб ѐки фақат пастки қисми кўкиш товланади 
(―глейланиш белгиси бўлшиси). Увоқли ѐки майда увоқли структурага эга. 

---