Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
73 
кейинчалик йирик донадор структураларни пайдо қилади. Натижада 
тупроқларнинг физик-сув, физик-механик хоссалари яхшиланади. Демак 
тупроқ коллиодлари билан бевосита боғлиқ бўлган коагулланиш ва 
сингдириш жараѐнлари деҳқончиликда муҳим аҳамиятга эга.
5.2. Тупроқнинг сингдириш қобилияти ва унинг турлари, физик-
кимѐвий сингдириш қобилияти. Катионларнинг сингдирилиши. 
Тупроқдаги 
сингдирилган 
(алмашинувчи) 
катионлар 
таркиби, 
сингдирилиш сиғими ва уларнинг тупроқ хоссаларига таъсири. 
Тупроқда кечадиган сингдириш жараѐнлари ўз табиати билан ниҳоятда 
мураккаб бўлиб, жумладан, турли моддаларнинг заррачалар юзасида ютилиб, 
ушланиб қолиниши ѐки уларнинг бевосита сингдирилмаслиги каби хилма-
хил ҳодисалар йиғиндисини ўз ичига олади. Тупроқнинг сингдириш 
қобилияти турли кимѐвий, физикавий, физик-кимѐвий ва биологик жараѐнлар 
таъсирида рўй беради. Академик К.К.Гедройц тупроқда моддаларнинг 
сингдирилиши (ютилиши) ва бунда юз берадиган турли жараѐнларни 
эътиборга олиб, тупроқнинг сингдириш қобилиятини: 
механик, биологик, 
кимѐвий, физикавий
ва 
физик-кимѐвий
каби беш турга ажратади. 
Механик сингдириш қобилияти
. Атмосфера ѐғинлари ва суғориш 
сувларидаги майда лойқа заррачаларнинг тупроқ қатламларида тўлиқ ѐки 
қисман ушланиб қолинишига 
механик сингдириш
дейилади. Масалан, ерни 
лойқа сув билан суғорганда ундаги майда гард ҳолидаги заррачалар 
тупроқнинг ғовакларида механик равишда сақланиб қолади. Механик 
сингдириш тупроқнинг механик таркиби ва ғоваклигига боғлиқ. Оғир қумоқ 
ва соз механик таркибли тупроқларда қумлоқ ва қумли тупроқларга нисбатан 
бундай сингдириш юқори бўлади. Тупроқ заррачалари орасидаги капилляр 
ғоваклар қанчалик кичик бўлса, унда ўлчами каттароқ заррачалар шунча кўп 
тўпланади, шунингдек, зичланган тупроқларда ғовакликка нисбатан механик 
сингдириш кучлироқдир. 
Механик сингдириш тупроқнинг муҳим хоссаси ҳисобланади. Баҳорги 
оқим сувлардаги кўплаб лойқа заррачалари ва ундаги озиқ моддалар сув 
сизиб ўтгандан кейин, тупроқда сингдирилиб қолинади. Тупроқнинг механик 
сингдириш қобилиятидан деҳқончиликда ва суғориш амалиѐтида кенг 
фойдаланилади. Масалан, деҳқонларимиз азалдан тошлоқ ва қумли 
ерларнинг физик ҳолатини яхшилаш, сувнинг сизиб кетишини камайтириш 
мақсадида майдонларга сув билан лойқа юбориб, ѐтқизишган (кольматаж). 
Ана шу йўл билан тошлоқ ерларни яроқли ҳолга келтиришган. Лойқа 
ѐтқизиш ҳозирги вақтда ғовак гипсли тупроқларнинг физикавий хоссаларини 
яхшилаб боришда ҳам кенг фойдаланилиши мумкин. 
Ўрта Осиѐнинг қатор дарѐларининг лойқа сувлари билан (масалан, 
Амударѐ сувида лойқа кўп бўлади) ерни суғорганда тупроқда механик 
сингдирилиш натижасида, лойқа билан бирга кўплаб озиқавий моддалар 
тўпланади ва тупроқ унумдорлиги ҳам ошиб боради. 
Биологик 
сингдириш 
қобилияти
ўсимликлар 
ва 
тупроқ 
микроорганизмларининг ҳаѐт фаолияти билан боғлиқ. Ўсимликлар 

---