Тупроқшунослик асослари

Сув эрозияси ва унга қарши кураш чоралари (1-вазият) 
Кучли сув оқими таъсиридаги емирилиш, ювилишга сув эрозияси дейилади. 
Сув эрозиясини ривожига ерларни рельефига ва сув оқимига боғлиқ. Бизнинг 
маълумотларимизга кўра тупроқни емирилиш ювилишини бошланиши 
ернинг қиялиги 1-2
0
дан ошганда бошланади. 
Арид минтақада xудудларининг табиий шароитлари уйғунлашуви – ер 
юзасидаги катта нишабликлар, тупроқнинг ва тупроқ ҳосил қилувчи сариқ 
тупроқ жинсларининг эрозияга қарши тура олмаслиги айниқса баxор 
даврида, жала-ѐмғирлар ѐғадиган пайтда эрозия ҳосил бўлишининг жиддий 
хавф-хатарини вужудга келтиради. Шундай ѐмғирларнинг катта қисми (100 
мм дан кўпроғи) далаларга ишлов берилган, тупроқ юзаси эса ўсимликлар 
билан бироз қопланган март-апрел ойларига тўғри келади, шу пайтда жала-
ѐмғирлар тупроқ қатламининг тарикибини механик бузишга ва энг унумдор 
бўлган юқори қатламини ювиб кетишга олиб келади. Чорва молларни xаддан 
ташқари кўп ўтлатиб боқиш чоғида ўт-ўланлар сийраклашиб кетиб, тупроқ 
юзаси зичлашиши сабабли табиий эрозия 50 фоиз ва ундан ҳам кўпроқ йўқ 
қилганида юза эрозиясининг кучайиши ва сўнгра кўпдан-кўп тарам-тарам 
емирилишлар ҳосил бўлиши кузатилади. 
Ирригация эрозияси натижасида тупроқ ювилиши ҳар йили гектарига 100-
150 тоннагача ва ундан ҳам ошиб кетиши мумкин (нишаблиги 5
0
дан кўпроқ 
бўлган қияликларда гектарига 500 тоннага қадар бўлади), ана шу тупроқ 
билан бирга гумуснинг йиллик нобудгарчилиги гектарига 500-800 кг, азот- 
гектрига 100-120 кг, фосфор 75-100 ва ундан кўпроқ килограмни ташкил 
этиш мумкин. Шуни қайд этиш керакки, эрозия жараѐнлари тупроқдаги 
экосистемалар биомассасида фойдаланилган қуѐш энергияси миқдорига ҳам 
таъсир ўтказади. Чунончи, Республиканинг бўз тупроқ ерларида 
нишабликнинг xолати ва тузилишига қараб, тўплнган энергия заxираси 
гектарига 20-100 х 106 килоколорияни ташкил этади, айни вақтда ювилиб 
тўпланган тупроқ-ювилмаган-бироз ювилган- ўртача ювилган-кучлиювилган 
тупроқлар қаторида энергия заxираси камайиб боради. 

---