Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
30 
Ер жамики бойликларнинг, ноз-неъматнинг манбаи ҳисобланади. 
Шунинг учун ҳам одамзод уни бениҳоя улуғлаб, эъзозлаб, она-замин деб 
таърифлайди. 
Қадимги манбалардан маълумки бизнинг республикамиз ҳудудида 
деҳқончилик билан мис асрида шуғуллана бошлашган. Аммо ўша қадим 
замонларда кишилар каналлар ковламаган, сувдан эса дарѐлар тошган пайтда 
пастликларни тўлдириш, тоғ олди жойларида эса тупроқдан махсус 
ѐтқизиқлар ясаб далаларни суғорганлар.
Хулоса қилиб айтганда, қадимги аждодларимиз яратган «Авесто» 
табиатни эъзозлаш, унинг жамиики бойликларидан, шу жумладан ердан 
оқилона фойдаланиш, унинг нес-нобуд бўлишига йўл қўймаслик ҳақида 
умумбашарий аҳамиятга эга бўлган меърос қолдирди. «Авесто» таълимоти 
ҳозирги давр ва келгуси авлодлар учун ҳам муҳим йўл-йўриқ, 
дастуриламалдир. 
1.4. 
Ўзбекистон Республикасида тупроқшунослик фанининг 
ривожланиши ва ахамияти 
Ўрта аср (IХ-Х асрлар) Шарқнинг қомусий олимлари Абу Райҳон 
Беруний ва Абу Али ибн Сино, Маҳмуд Қошгарий асарларида, «Авесто» 
китобида, Темур тузукларида ва бошқа манбааларда ҳам тупроқ ҳақида 
кўплаб фикрлар айтилган. Беруний китобларида Ўрта Осиѐ ҳудудида асосий 
тупроқ пайдо қилувчи жинсларнинг келиб чиқиши ва хоссалари тўғрисида 
сўз юритилади. 
Ўзбекистонда деҳқончилик билан қадим замондан буѐн шуғулланиб 
келинмоқда. Шунинг учун тупроқшунослик –деҳқончилик тарихини ўрганиш 
илмий ва амалий жиҳатдан жуда катта аҳамиятга эга. Қишлоқ хўжалиги 
олдида турган кўпгина бугунги масалалар қадимги деҳқонларда ҳам бўлган. 
Қадимги даврларда тупроққа ишлов бериш, суғориш, ўғитлаш, 
мелиорациялаш тадбирлари катта моддий ҳаражатларни талаб қилмайдиган 
ва оддий усуллар билан ўтказилган. 
Шунингдек Абу Али ибн Синонинг тупроқнинг механик таркиби ва 
физик хоссалари ҳақида билдирган фикрлари ҳам қимматлидир. У 
қуйидагича ѐзади: «Ердан бошқа совуқроқ ва қуруқроқ ҳеч нарса йўқ. Ернинг 
ўзи илиқ эмас. Ўзидан ўзига мерос бўлган, табиатан у совуқ, акс ҳолда зич ва 
оғир бўлмас эди». Сўнгра Ибн Сино ер пўсти ва тупроқнинг тузилиши ҳақида 
гапириб: «Ер шарининг ўртасида ернинг оддий табиатга тўлиқ мос 
келадиган, тоза ер бўлиши керак. Унинг устида ер сув билан аралашган холда
лой бўлиши керак. Унинг устида ѐки сув ѐки ер (тупроқ ) кўпроқ. Ушбу ер –
тирик мавжудотлар ҳаѐт кечиришининг асосидир». Ушбу фикрлардан 
маълумки, Абу Али ибн Сино тупроқни литосферанинг бошқа қатламларидан 
ажратган.Ибн Сино «Донишнома»да минерал субстанциялар (бутун 
борлиқнинг бирламчи асоси) қаватига илмий тушунча беради. Бундан 
ташқари Ибн Синонинг ишларида тупроқ гурунт қатламида тупроқ – 
сувининг ҳаракатланиши ҳақидаги термодинамик қонунининг элементлари 
мавжуд.

---