Тупроқшунослик асослари



Download 9,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet270/333
Sana26.03.2022
Hajmi9,98 Mb.
#511155
1   ...   266   267   268   269   270   271   272   273   ...   333
Bog'liq
тупроқ минерал крил

те
р
и
сти
к
ас
и
 
Ч
уқ
ур
ли
к
, с
м
 
Ци
ли
н
др
 н
оме
ри
 
Ч
и
н
н
и
 п
и
ѐлач
алар 
н
оме
р
и
 
Зар
р
ач
алар 
к
аттал
и
ги
, мм да
 
Ч
и
н
н
и
 п
и
ѐлач
ан
и
н
г 
соф оғ
и
р
ли
ги
, г
р
амм 
ҳи
соби
да
 
Ч
и
н
н
и
 п
и
ѐлач
ан
и
н
г 
зарр
ач
а би
лан
 
оғ
и
р
ли
ги
, г
 д
а 
Зар
р
ач
а 
гр
уп
п
алари
н
и
н
г 
оғ
и
р
ли
ги
, г
 д
а 
Соф
 зарр
ач
а 
оғ
и
р
ли
ги
, г
 д
а 
Зар
р
ач
ан
и
н
г 
ми
қ
дор
и
, % 
ҳи
соби
да
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Демак, пипетка ѐрдамида механик анализ қилган вақтимизда 
элакчадаги заррачалар билан ҳаммаси бўлиб 6 хил зарралар аниқланиди, 
яъни 1-0,25, 0,25-0,1 (елакларда), 0,01- (секундлик) 0,01-0,005 (минутлик), 


ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
309 
0,005-0,001 (соатлик) ва 0,001 мм дан кичик (суткалик) заррачалар 
ажратилади. Бу олтита группа механик заррачанинг умумий миқдорини 
(фоиз ҳисобида) 100 дан ажратиб ташлаш натижасида, эттинчи 0,01-0,05 
мм катталикдаги заррача топилади. Масалан, механик анализ натижасида 
қуйидаги маълумотлар олинди. 
Заррачалар катталиги, мм миқдори, % ҳисобида 
1-0,25 
2,51 
0,25-0,1 
8,15 
0,05-0,01
35,11 
0,01-0,005
18,19 
0,005-0,001 15,03 
<0,001 
8,07 
6 та заррача миқдорининг йиғинлиси –87,07% га тенг, топилиши 
керак бўлган заррача –0,1-0,05 мм (майда қум), миқдори эса 100,00-87,06қ 
12,94% га тенг бўлади. 
Олинган маълумотларга асосланиб тупроқнинг қайси механик 
таркибига мансублиги қуйидаги жадвал асосида аниқланади. 
10-жадвал 
Тупроқларнинг механик таркибига кўра классификастияси
(Н.А.Качинский, 1957)
 
Физик лой миқдори (<0,01 мм), % Физик лой миқдори (>0,01 мм), % 
Механик таркиби 
бўйича 
номланиши 
Подзол
-лашган 
Чўл 
зонасидаги 
қизил ва 
сариқ 
Шўртоблар 
ва кучли 
шўрхок 
Подзол-
лашган 
Чўл 
зонасидаги 
қизил ва 
сариқ 
Шўртоблар 
ва кучли 
шўрҳок 
Тупроқлар 
0-5 
5-10 
10-20 
20-30 
30-40 
40-50 
50-65 
65-80 
>80 
0-5 
5-10 
10-20 
20-30 
30-45 
45-60 
60-75 
75-85 
>85 
0-5 
5-10 
15-10 
15-20 
20-20 
30-40 
40-50 
50-65 
>65 
100-95 
95-90 
90-80 
80-70 
70-60 
60-50 
50-35 
35-20 
<20 
100-95 
95-90 
90-80 
80-70 
70-55 
55-40 
40-25 
25-15 
<15 
100-95 
95-90 
90-85 
85-80 
80-70 
70-60 
60-50 
50-35 
<35 
Сочилма қум 
Ёпишқоқ қум 
Қумлоқ 
Енгил қумоқ 
Ўртача қумоқ 
Оғир қумоқ 
Енгил лой (соз) 
Ўртача лой (соз) 
Оғир лой (соз) 
 
Тупроқлар механик таркибини хорижий давлатларда 
аниқлашнинг 
лойли усули 
 
Тупроқлар механикавий таркиби бўйича қум, ил ва лойлардан 
заррачалардан ташкил топган. Хоссасига кўра улар бир неча тоифага 
бўлинади. Булар тупроқдаги сув орқали бир бири билан боғланган бўлади.
Бу эса қатламр аро сув ўтказувчанликни ва дренаж учун муҳим 


ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
310 
аҳамиятга эга. Одатда бир намунаси таҳлил қилиш учун юборилган 
узоқда бўлади ва қум, лой ва ил заррачаларининг фоизини белгилайди Бу 
узоқ муддатни талаб этади. Тупроқшуносликда механик заррачаларни 
аниқлаш ва бахолашнинг бир неча оддий йўллари бор. Қуйидаги 
фотосуратлар дунѐнинг турли жойларида ишлатилади.
Шунчаки алоҳида бир қатламдан бир оз тупроқ олинг. Ҳар қандай 
ўсимлик (органик) ѐки тош материалларини олиб ташлаш. Қўл 
ҳовучингизга тупроқ намунасидан олиб сув билан ишланади. Энди ушбу 
намунани шарик шаклида айлантиринг. Бу вақтда кафтингиз нимани 
сезса бу ўша тупроқ учун механик заррачаларни аниқлайди.
Шунингдек, сизнинг қулингиз орқали ишланган намунани текшриб 
кўринг. Ушбу расмда сизнинг бош ва биринчи бармоғи ўртасида 
шариксимон айланини бармоқларингиз орасида лента шаклида текисланг 
ва давом этинг, ѐки бошқа шарни думалатиб қуйида бир ип шакига 
келтиринг. 
3-жадвалда 
қўл 
техникаси 
натижалари 
дунѐда 
ўзлаштирилган версияси ҳисобланади. Яхши ғоя тупроқ чуқуридан 
олинган намуналарни расмдаги каби ишлаш орқали олиш мумкин. 
 
 
 
 
Қумоқ тупроқ 
• катта куч билан шарик шаклига келтиринг. 
• шарикларни бармоқлар орасига жойлаштиринг. 
• донсимонлигини сезиш 
 
 
 
 
йирик лойли тупроқ 
• хаммасида қум сезилади 
• лойни арқон шаклида охиригача келтиринг 
• хамирсимонлигини сезинг 
 
 
 


ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
311 
 
Агар лентани айлана шаклига келтириб, унинг қаттиқлигини аниқлаш мумкин.
 
 
Оғир қумоқли, Ўрта қумоқ, Енгил қумоқлилиги ҳам шу тариқа аниқланади
Ушбу анализ орқали тупроқларнинг механикавий таркибини аниқлаш имконини 
беради ва қуйидаги жадвалга жойлаштирилади 
 
 
32-расм. Тупроқ механикавий 
таркибини аниқлашнинг 
учбурчаги. Бу график орақли 
тупроқнинг механикавий 
хоссаларини аниқлаш мумкин. 
График 3 қисмга бўлинади. 
Яшил, тўқ сариқ ва рангсиз. 
Яшил рангда оғир қумоқли 
тупроқлар, тўқ сариқ рангда 
лойли, рангсизда эса қумлар 
келтирилган.
 
 
 
 
 
 
 


ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
312 
11-жадвал. Тупроқнинг механикавий анализи натижалари 

http://vro.dpi.vic.gov.au/dpi/vro/vrosite.nsf/pages/soilhealth_texture
 
 
BOUYOUCOS HYDROMETER METHOD
(
Ареометр методи
): LABORATORY PROCEDURE: 
(Adapted from: Bouyoucos, G.J. 1927. The textural classification of soils by 
mechanical analysis. Soil Sci. 23:343-353). 
1. 50 грамм аралаштирилган тупроқ стаканга солинади
2. Стакан юқорисигача сув қуйилади 
3. 50 мл натрий-гексаметофасфат қуйилади. 
4. Икки дақиқа давомида аралаштиририлади.
5. Бу аралашмани цилиндр ичига туширинг ва чўкма ҳосил 
қилишига ишонч хосил қилинг.


ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
313 
6. Ареометрни цилиндрга жойланг ва диққат биланбелгисигача сув 
қуйинг. 
7. Бу ареометрни олиб ташлаш ва силиндир устидан резина тиқин 
жойлаштиринг. Аралашмани яхшилаб аралаштириш учун диққат билан 
силиндир бир неча марта тескари томонга қайтарилади. (Муҳим: 
аралаштириш эса тиқин ўтказишни давом эттириш керак.) 
8. Тез лаборатория устида силиндир ўрнатинг ва вақтни белгилаб 
олинг. Секин ареометрни жойлаштиринг ва 45 сониятинч қолдиринг. 
Сиз ареометр билан ишлашда ишонч ҳосил қилинг. Ҳарорат ва 
маълумотларни қоғозга тушириб боринг. Бу усулни уч марта 
такрорланг ва натижалар ўртачасини олинг. Эслатма: агарцилиндрда 
кўпик мавжуд бўлса, спиртли бир неча томчи қўшилган бўлиши керак 
бўлиши мумкин. 
9. Цилиндирни 1 соат давомида қолдиринг ва яна ареометр ва 
ҳароратни ўлчанг. Маълумотларни дафтарингизга киритинг.
33
 
 
7 - МАШҒУЛОТ 
СУВЛИ СЎРИМ АНАЛИЗИ. 
 
М а ш ғ у л о т д а н м а қ с а д. Шўрланган тупроқларни лаборатория 
шароитида текширишнинг асосий усулларидан бири сувли сўрим 
анализидир. Сувли сўрим анализига доир маълумотлардан одатда 
турли тупроқлардаги сувда эрийдиган моддалар миқдори ва таркибига 
қиѐсий таъриф бериш ҳамда тупроқнинг шўрланиш даражасини аниқлаш 
учун фойдаланилади. 
Сувда эрийдиган тузлардан тупроқларда энг кўп учрайдиганлари 
калстий, магний, натрий ва калий сулфатлар, хлоридлар ва 
бикарбонатларидир. 
Сувли сўрим усули тупроқни сув билан аралаштириб қисқа муддатли 
ишлов бериш ва сўнгра бу суюқликни филтрлашдан иборат. Сузиб 
ўтказилган суюқлик-сўрим эса навбатдаги текширувлардан ўтказилади. 
Тупроққа сув билан ишлов берилганда сувда эрийдиган бирикмалар 
сўримга ўтади. Сувли сўрим таркибидан одатда қуруқ қолдиқ, умумий 
ишқорийлик, нормал карбонатлар ва бикарбонатлар таъсиридаги 
ишқорийлик СИ
-
, СО
4
--
, Са
++
, Мг
++
, К
+
, Ма
+
ни, сувда эрийдиган гумус 
миқдорини аниқлаш қабул қилинган. Айрим холларда нитратлар, нитритлар, 
баъзи оксидлар ва бошқа бирикмалар ҳам аниқланади. 
Тупроқдаги сувда эрийдиган моддаларнинг миқдори ва таркибини 
аниқлашда сувли сўримнинг қисқартирилган ѐки тўлиқ, анализи 
қўлланилади. 
33
LABORATORY GUIDE FOR CONDUCTING SOIL TESTS AND PLANT ANALYSIS J. Benton Jones, Jr. 
Boca Raton London New York Washington, D.C. CRC Press 2001 



Download 9,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   266   267   268   269   270   271   272   273   ...   333




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish