Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
216 
Шунингдек, ўсимликларнинг эрозия жараѐнларига қарши тура олиш 
қобилияти улар илдизларининг тармоқ ѐйиб ривожланганлигига, қалинлигига 
ва ўсишига боғлиқ. Ўсимлик илдизларининг чириши натижасида уларнинг 
йўллари очилиб, тупроқда ғоваклик кучаяди ва шу сабабли тупроқнинг сув 
ўтказувчанлиги ошади, ўсимлик илдизларининг қолдиқлари таъсирида 
тупроқ органик моддаларга бойийди, тупроқ тузилмаси донадорлиги 
яхшиланади, унумдорлик ошади. Маълумки, ер усти ўсимликлар билан яхши 
қопланса, намликни парланишдан ва тупроқни қурғоқчиликдан сақлайди. 
Тупроқни шамол эрозиясидан сақлашда ўсимликлар қоплами ниҳоятда 
катта аҳамиятга эга. Тупроқ юзасида ўсимликлар қанча яхши ривожланса, ер 
юзасидаги шамол тезлигини камайтиради, тупроқ заррачаларини ушлаб 
қолиб, шамолни кучли йўли пасаяди. Натижада шамол эрозиясининг 
ривожланиши йўли тўсилади, тупроқ унумдорлиги сақланади. 
Ҳар хил ўсимликлар қоплами эрозиядан сақлаш хусусияти бўйича 
қуйидагича жойлашади: 

Ўрмон-дарахт ўсимликлари 

Пичан ўт ўсимликлари 

Мевали кўчатзорлар (уларнинг қатор оралари ўсимлик қопламида 
бўлса) 

Қишлоқ хўжалик экинлари: а) бошоқли, дуккакли ўсимликлар 
аралашмаси; б) бошоқли дон экинлари; в) дуккакли экинлар; г) чопиқли 
экинлар. Олимларнинг кузатишларича энг кучли дефляция ва сув эрозияси 
ўсимликсиз қиялик ерларда ва ѐзда ҳайдалган анғизларда бўлади. 
Олимларнинг таъкидлашича, кўп йиллик ўтлар, дукакли ўсимликлар 
тупроқни эрозиядан энг яхши химоя қилади, иккинчи ўринда ѐппасига 
экиладиган бир йиллик кузги экинлар, учинчи ўринда баҳорги бошоқли 
экинлар тупроқни анча бўш ҳимоялайди, чопиқ қилинадиганлари – тупроқни 
эрозиядан энг ѐмон ҳимоялайди. Ўсимликларнинг тупроқни ҳимоялашдаги 
роли ривожланишнинг турли босқичларида турлича бўлади. Бу 
ўсимликларнинг ер устки массаси ва илдиз тизимининг ҳолатига боғлиқ 
бўлади. Мвайян даврда барг юзасининг проектив қоплами қанчалик тўлиқ 
бўлса, ўсимликларнинг яшил массаси қанчалик кўп бўлса, улар тупроқни 
эрозиядан шунчалик яхши ҳимоя қилади. 
Шу боисдан экинларни парваришлаш агротехникаси: экишнинг мақбул 
меъѐрларини қўллаш, қаторлар ораси кенглиги, экишнинг тўғри йўналиши, 
ўғитлар солиш ва ўсимликларнинг ривожланишига кўмаклашадиган бошқа 
усуллар катта аҳамиятга эга. 
Республикамизнинг кўпгина чўл ва текислик-тоғ этаклари, адирли ва 
тоғ минтақаларидан иборат мўътадил иқлим поясида жойлашган. 
Минтақалар доирасида иқлим ва тупроқ шароитларидаги катта фарқ 
ўсимликлар қопламининг хусусияти ва ерларнинг ўзлаштирилиши даражаси 
билан боғлиқ. 
Эрозияга мойил ерларга баҳорикор донли ва чопиқталаб экинлар 
экилганда тупроқ агрегатлари парчаланади, тупроқ ҳайдалма ости эса 

---