Тупроқшунослик асослари

30-жадвал 
Сохил-аллювиал тупроқларнинг кимѐвий ва агрокимѐвий 
кўрсаткичлари. 
Тупроқ ва намуна 
олинган жойни номи 
Чуқур-
лиги, 
см 
Гумус
, % 
Азот
, % 
С:N 
Фосфор 
Умуми
й 
калий, 
% 
умуми
й, % 
харакат
-чан, 
мг/кг 
Сохил-аллювиал 
ўтлоқли тупроқ, 
Амударѐнинг қуйи 
оқими 
0-4 
4-15 
15-30 
75-100 
100-140 
0,30 
0,33 
0,35 
0,67 
0,27 
0,028 
0,027 
0,034 
0,057 
0,044 
6,0 
7,0 
5,8 
6,8 
3,6 
0,089 
0,107 
0,118 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
1,54 
1,47 
1,90 
- 
- 
Сохил-аллювиал 
ўтлоқ тупроқ, 
рельефи пасткам ерда 
жойлашган. 
0-15 
15-45 
45-75 
1,62 
0,66 
0,71 
0,126
0,067
0,088 
7,4 
5,6 
4,6 
0,122 
0,119 
0,121 
13,0 
4,5 
7,3 
1,87 
1,94 
1,88 
Сохил-аллювиал 
ботқоқ тупроқ, 
Амударѐнинг қуйи 
оқими 
0-3 
3-8 
8-28 
3,23 
2,67 
1,05 
0,395 
0,168 
0,115 
10,6 
9,1 
5,1 
0,134 
0,099 
0,096 
6,1 
4,8 
-―- 
1,86 
2,55 
1,40 
Аллювиал ўтлоқли тўқай тупроқлар 
Бу тупроқларнинг механик таркиби енгил бўлган чўкиндилар билан 
қопланган, сув босмайдиган ѐки қисқа вақт давомида тошқин суви босадиган 
ўзан бўй баландликларида ва дарахтлар, бута ўсимликлари хамда ўтлар 
ўсадиган тўқайларда тарқалган. Тўқай дарахтлари кўпинча дарѐ бўйи 
марзаларида, баланд оролларда ва дарѐ тирсакларида учрайди. Бу ерларнинг 
тупроғи ўтлоқли тўқай-аллювиал тупроқлар бўлиб, она жинси енгил механик 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
181 
таркибли ѐтқизиқлар - қум аралаш чангли қумоқлар, қумоқ ва қумдан 
иборат. Чўкиндиларнинг тагида одатда 1-1,5 м чуқурликда йирик қумлар 
ѐтади. Сизот суви 1 м чуқурликда жойлашган. 
Бундай ерларда тол, туранғи, жийда; ўтлардан: ширин ажриқ, рўвак, 
қизилмия, савагич ва бошқалар, шўрланган ерларда оқбош кермак ва хар хил 
шўралар ўсади. Ўтлоқи тўқай тупроқлар бетини юпқа ўрмон тўшамаси 
қоплаган. А қатлам-қўнғир кулранг бўлиб, ғовак чим хосил қиладиган 
кўпдан-кўп илдизларга эга, тузилиши у қадар чидамли эмас. В қатлам- оч 
тусда, зангли ва кўкимтир (зангори) доғлар кўринишидаги ботқоқланиш 
аломатларига эга. Ундан пастда механик таркиби енгил бўлган қатламли 
чўкиндилар ѐтади. Тупроқларнинг механик таркиби енгил бўлганидан сув 
босганда юзага келадиган анаэроб шароит ўрнига, сув қайтганидан кейин 
аэроб мухит вужудга келади. Бу органик қолдиқларнинг тез 
минераллашишига ѐрдам беради. Шунинг учун ўтлоқли-тўқай тупроқларда 
гумус ва азот кам. СО
2
карбонатлар 7-11% атрофида бўлади. Бу тупроқларда 
кўзга кўриниб турадиган карбонатли горизонт йўқ. 
Бу тупроқнинг сингдириш сиғими катта эмас (100 г тупроқда 5-6 
мг/экв), механик таркибига кўра ўзгариб туради. Сингдирилган асослар 
таркибида Са ва Мg энг кўп учрайди 
Ўтлоқли-тўқай 
тупроқларнинг 
кучли 
шўрланмаганлиги-сизот 
сувларнинг чучук бўлиши, тупроқнинг дарахтлар соясида бўлганлиги 
натижасидир. Тўқай дарахтларини кесиб юбормасдан, балки хосилдор дарахт 
навларини ўтказиб уларни кўпайтириш ва ѐнғиндан сақлаш лозим.
Аллювиал чимли-ўтлоқ тупроқлар 
Чўл минтақасида бундай тупроқлар Ўзбекистоннинг Амударѐ ва 
Сирдарѐ дельталарида, уларнинг ўрта оқимидаги қуйи террасаларида, 
Зарафшон, Сурхандарѐ дарѐларининг этакларида катта майдонни эгаллайди. 
Бу ерларда суғориладиган дехқончилик ривожланган. Чимли-ўтлоқи 
тупроқларда механик таркиби турлича бўлган қатламли аллювиал 
чўкиндилар пайдо бўлган. 
Бу чўкиндиларнинг устки қисми кўпинча майда заррачали, пасти эса 
қумдан ѐки қум билан қумлоқ ташкил этган қатламли ѐтқизиқлардан иборат. 
Сизот сувлар сатхи 1-3 м чуқурликда бўлиб, уларнинг минераллашиш 
даражаси дарѐ ва унинг тармоқларидан узоқлашган сари орта боради. 
Ўсимликлари қалин ўсадиган ўтлоқ ўтларидан иборат бўлиб, зич чим 
хосил қилади. Уларнинг тури ва ривожланиши намланиш ва шўрланиш 
шароитига боғлиқ. Кучсиз шўрланган ерларда: ширин ажриқ, рўвак, 
қизилмия, савағич чўп; шўрроқ ерларда: ажриқ билан аралаш хар хил 
галофитлар, юлғун ва бошқалар ўсади. Сизот сувларнинг юза жойлашиши
туфайли тупроқ юқори даражада намланганда анаэроб жараѐн хукмрон 
бўлади. Ёзда тупроқ юзаси қуриганда аэроб жараѐн бошланади. Бу эса чўл 
минтақасидаги чимли-ўтлоқи тупроқ пайдо бўлиш жараѐнининг ўзига хос 
хусусиятини кўрсатади ва гумус қатламининг анчагина қалин бўлишига 
қарамай, гумус миқдорининг кўплигини белгилайди. Даврий равишда сув 

---