Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
153 
Шўрҳоклар, қабул қилинган тупроқлар систематикасига кўра: 
автоморф
– грунт сувлари чуқур жойлашган майдонларда ўзида туз 
ушланган жинслардан ва 
гидроморф
– минераллашган грунт сувлари 
таъсирида ҳосил бўлган шўрҳокларга бўлинади. Автоморф шўрҳоклар 
қуйидаги типчаларга: типик - қолдиқ, қайталанган ва тақирлашган; 
гидроморф шўрҳоклар эса - типик, ўтлоқи, ботқоқ, шорли (сор), лой-
вулқонли ва тепа-дўнглик типчаларига бўлинади. Яна шўрҳоклар шўрланиш 
химизми (типи)га қараб хлоридли, сульфат-хлоридли, хлорид-сульфатли, 
сульфатли, сода-хлоридли, сода-сульфатли, хлорид-содали, сульфат-содали, 
сульфат ѐки хлорид-гидрокарбонатли туркумларга ҳамда шўрланиш 
манбаларига кўра - литогенли, қадимий гидроморфли ва биогенли 
туркумларга ажралади.
Шунингдек, шўрҳоклар тупроқ профилидаги тузларнинг тарқалиш 
характерига кўра: устки, юзаки (агар тузли қатлам 0-30 см да тарқалган 
бўлса) ва чуқур профилли (агар бутун профил шўрҳоклар даражасида 
шўрланган бўлса) гуруҳларга бўлинади. Морфологик ташқи кўринишга кўра 
шўрҳоклар - майин, қатқалоқ, қора ва ҳўл гуруҳларга бўлинади. Қатқалоқ 
шўрҳокларнинг бетида юпқагина туз қавати (қатқалоқ) ҳосил бўлади ва бу 
қатқалоқ таркибида асосан хлорид тузлар (NaCl) бўлиб, сульфатлар оз 
учрайди. Майин шўрҳокларнинг устки қавати қуруқ, ғовак ва жуда майин 
бўлади, киши оѐғи осон ботади ва из тушади. Бу хилдаги шўрҳоклар 
таркибида асосан сульфатлар, айниқса Na
2
SO
4 
кўп бўлади. Қора шўрҳокларда 
сода (Na
2
CO
3
) кўп бўлганлигидан тупроқ гумуси таркибидаги гумин кислота 
эрийди ва қора тус ҳосил қилади. Ҳўл шўрҳоклар таркиби асосан CaCl
2 
ва 
MgCl
2 
тузларидан иборат бўлади. 
Шўрҳокларда тарқалган ўсимликлар онда-сонда, якка-дукка тарзда 
ривожланган бўлиб, улар шўра ўсимликларини турлик ўринишларини 
намоѐн қилади (сертуз ва юқори осмотик босимли тупроқ эритмасида ҳаѐт 
кечиришга мослашган қорашўра, сарсазан, шўра, бурган, шувоқ, курмак 
кабилар) ва илдиз системаларининг чуқур кетиши ва кул моддасининг юқори 
миқдорда бўлиши билан фарқланади. Шўраларнинг айрим турларида кул 
элементларининг миқдори 20-30% ни ташкил этади. Кул таркибида хлор, 
олтингугурт, натрий элементлари кўпроқ учрайди.