«tuproqshunoslik va agrokimyo»

Кўкат ўғитлар
Республикамизда йил давомида жамғариладиган гўнгнинг барчаси фан тавсияси асосида ишлатилганида ҳам 10 далали алмашлаб экишнинг битта даласини гектарига 20 т маҳаллий ўғит билан таъминлаш имконини беради, ҳолос. Пахтачиликда минерал ўғитлар юқори меъёрларда ишлатилаётган ҳозирги даврда тупроқларни органик моддалар билан таъминлаш биринчи галдаги вазифа бўлиб қолмоқда. Бу муаммони хал этишнинг энг самарали усули кўкат ўғитлардан фойдаланишдир.
Тупроқ унумдорлигини ошириш мақсадида тупроққа қушиб ҳайдаб юбориладиган ўсимликларга кўкат ўғитлар дейилади.
Кўкат ўғитлар сифатида мош, кузги нухат, люпин, серадема, қашкар беда, ёввойи ловия, бурчоқ, шабдор (Эрон бедаси) каби дуккакли экинлардан, шунингдек республикамизда кузги жавдар, сули, райграс, берсим каби ўсимликлардан кенг фойдаланилади.
Кўкат ўғитлар тупроқни азот ва органик моддаларга бойитади, чунки уларнинг таркибидаги азот миқдори гўнгдагидан кўп бўлиб, нисбатан камроқ, миқдорда фос­фор ва калий тутади (57-жадвал).
57-жадвал.
Кўкат ўғитлар ва унинг таркибидаги озиқ моддалар миқдори, %
(Б. А. Ягодин, 1989; X. X. Зокиров, 1998)

Ўғит	N	Р2О5	К20	СаО	Кук масса, ц/га	Азот, кг/га
Гўнг	0,50	0,24	0,55	0,70
Люпин	0,45	0,10	0,17	0,47
Қашқар беда	0,77	0,05	0,19	0,97
Нухат	0,50	0.15	0,50	0,30	130-250	75-130
Шаблор	0,50	0,14	0,50	0,40	180-350	70-140

Кўкат ўғит сифатида етиштириладиган экинлардан 350—400 ц/га кўк поя олинганда, улар таркибидаги 150—200 кг азот 35—40 т гўнгга эквивалент бўлади.
Кукат ўғитлар тупроқнинг физикавий хоссаларини яхшилайди. Тупроқдаги 0,25 мм дан катта бўлган агрегатлар миқдори ўтлоқи ботқоқ тупроқларда 3—7, оғир механикавий таркибли тупроқларда 4—9 % га ортади. Ҳайдалма қатламдаги тупроқ зичлиги 0,05—0,1 г/см га камаяди. Улар таъсирида тупроқнинг ўсимлик илдиз тизими тарқаладиган қатламидаги ҳарорат 2—4°С га ошади, микроорганизмлар сони кўпаяди ва фаоллиги 45— 50 кун давомида максимал даражада сақланади.
Мустақил ҳамда оралиқ экин сифатида экиладиган кўкат ўғитлар фарқланади.
Фойдаланиш усулига кўра кукат ўғитларни 3 гуруҳга бўлиш мумкин: а) ер усти ва илдиз қисми жойида ҳайдаб юбориладиган; б) кўк пояси чорва учун уриладиган, илдиз ва ангиз қолдиқлари тупроққа аралаштириладиган; в) ер устки қисми ювиб, бошқа пайкалга сочиладиган.
Кўкат ўғитлар одатда сентябр-октябр ойларида экилади, келаси йил баҳорда чорва моллари учун 400—500 ц гача кўк масса олинади ва қоладиган илдиз ҳамда ангиз қолдиқлари тупроқда қўшиб ҳайдаб юборилади. Тупроқда тегишлича ишлов берилгандан кейин сабзавот ёки техникавий экинлар экилади. Кўкат ўғитлар хисобига қумоқ тупроқли ерларда сулидан 4,0—7,7, пахталан 3—4 ц/га атрофида қўшимча ҳосил олиш мумкин.