Тупроқ физикаси

57- жадвал 
Тупроқда топилган радиоактив элементлар ва уларнинг қисқача 
характеристикаси 
 
Радиоактив 
элементлар 
Ярим 
емирилиш 
даври 
Охирги 
маҳсулотлар 
Радиоактив 
элементлар 
Ярим 
емирилиш 
даври (йил) 
Охирги 
маҳсулотлар 
Н
3
(β) 
124 
Не
3
Nd
150
(β) 
5∙10
10
Pm
150
C
14
(β) 
5,568∙10
3
N
14
Sm
147
(α) 
6,7∙10
11
Nd
143
K
40
(β) 
(к) 
1,31∙10
9
Ca
40
Ar
40
Zu
176
(β, y) 
2,4∙10
10
Hf
176
Ca
48 
(β) 
2∙10
9
Sc
48 
W
180
(α) 
2,2∙10
17
Hf
176
Rb
87
(β) 
4,5∙10
10
Sr
87 
Re
187
(α) 
4∙10
12
Os
187 
Zr
96 
(β)
6,2∙10
16
Nb
96 
Bi
209 
(α)
2,7∙10
17
Tl
205 
In
115 
(β)
6∙10
14
Sn
115 
Th
232 
(α, γ, e)
1,389∙10
10
Pb
205
, He
4 
Sn
124
(β) 
1,5∙10
17
Sb
124 
U
235 
(α, γ)
7,13∙10
8
Pb
207
, He
4
Te
130 
(β) 
1,4∙10
21
J
130 
U
238 
(α, γ, e) 
4,198∙10
9
Pb
206
, He
4
La
138
(β, к, γ) 
7∙10
10
Ba
138 

---

279 
58-жадвал 
U, Th, Ra ларнинг тоғ жинсларидаги миқдорий кўрсаткичлари
(% ҳисобида) 
 
Тоғ жинслари
Ra 
U
Th 
 
Ультра асосийлар 
1∙10
-10
3∙10
-6
6∙10
-4
Асосийлар
2,7∙10
-11
8∙10
-5
3∙10
-4
Ўртача
6∙10
-11
1,8∙10
-4
7∙10
-4
Нордон
1,2∙10
-10
3,5∙10
-4
1,8∙10
-3
Чўкинди жинслар 
(сланецлар ва лойли 
жинслар) 
1∙10
-10
25∙10
-4
4,1∙10
-4
3,2∙10
-4
18∙10
-4
11∙10
-4
1,1∙10
-3
Карбонатли жинслар 
2,1∙10
-4
2,4∙10
-4
58-жадвалдан кўриниб турибдики, торийнинг (Th) асосий жинслардаги 
миқдори уранга (U) қараганда 4-5 баробар кўп. Тоғ жинсларининг емирилиши 
натижасида U нинг сувли эритмага ўтиши жуда осон кечади. Ҳаводаги 
кислород таъсирида U тўрт-валентликдан олти валентли UО
2
2
оксиди шаклига 
ўтади. Тоғ жинслари рудалар ва гранитлардан биосферанинг сувли 
эритмаларига ўтиши уларни кучсиз шовел кислотали таъсирида, хатто иссиқ 
сув билан ювилиши натижасида ҳам кузатилиши мумкин. U (Th, An), Rn ва Ra 
ларнинг осон эрувчанлик эга бўлганликлари натижасида уларнинг ер усти ва ер 
ости сувларини бойитишига, буғланиш натижасида эса тупроқлардан U ва Ra 
миқдорини кўпайишига олиб келади. Бунинг натижасида ураннинг UО
2
2
шаклидаги эримайдиган шаклларини пайдо бўлишига олиб келади. Торий эса 
(Th) монацитлар ва бошқа торийли минераллар бирикмаларига таркибига 
киради. У осон эрийдиган бирикмалар ҳосил қилмайди, биосферанинг сувли 
эритмаларига ўтмайди. Унинг емирилишидаги оҳирги маҳсулоти торий оксиди 
ҳисобланади. Агарда радий, уран, торий ва ионийларнинг ҳар хил 
тупроқлардаги миқдорий кўрсаткичларини билмоқчи бўлсак, у ҳолда ўз вақтида 
Англияда, Америкада, Чехославакияда ва МДҲда бажарилган қатор 
экспериментал ишларга мурожаат қиламиз. Бу ишлар ҳақида кейинги 59-
жадвалда келтирилган рақамлар орқали маълум даражада таассурот олишимиз 
мумкин. 
Ушбу 59-жадвалдаги рақамлар ва тегишли адабиѐт манбаларига асосан 
қуйидагиларни айтиш мумкин: МДҲнинг ҳар хил тупроқларида радийнинг 
миқдори 0,11∙10
-10
– 1,9∙10
-10 
%, радийнинг миқдори Европа ва Америка 
тупроқларида 1,5-2∙10
-10 
% атрофида бўлиши аниқланган