Тупроқ физикаси

 
§8.7. Ўзбекистон тупроқларининг иссиқлик режими 
Тупроққа иссиқликнинг тушиши, унинг тупроқ қатламларида (ѐн 
томонларга ѐки чуқурликка) силжиши ва ўзидан иссиқликни бериши 
ҳодисаларининг мажмуасига 
тупроқнинг иссиқлик режими
дейилади. 
Тупроқнинг иссиқлик режими унинг иссиқлик хоссалари географик 
шароитга, ўсимлик қопламига ҳамда ер устининг тузилишига боғлиқ ҳолда 
ўзгариб боради. 
Тоғ жигарранг ва тўқ тусли бўз тупроқлар шароитида фаол юзанинг 
иссиқлик баланси. 
Юқорида айтиб ўтилганидек, тупроқнинг иссиқлик режими 
унга тушган ва қайтган қуѐш энергияси нури билан белгиланади ва шунинг 
учун ҳам уни тупроқда рўй берадиган бошқа энергетик жараѐнлардан алоҳида 
ўрганиш мумкин эмас.
Маълумки, фаол юзанинг иссиқлик баланси унинг радиация баланси, 
ҳавонинг ер устки қатламидаги турбулент ва транспирацион иссиқлик 
алмашинуви ҳамда тупроқдаги иссиқлик алмашинуви билан белгиланади. 
Тоғ шароитида радиация балансининг катталиги қияликнинг нишаблиги 
ва экспозициясига, шунингдек, ўтсимон ва айниқса, дарахтсимон ўсимлик 
қопламига тўғридан-тўғри боғлиқ бўлади. Турли қиялик экспозицияларида 
қуѐш радиациясининг тушиш тезлиги турлича бўлади, бу ўз навбатида турлича 
атмосфера иқлимини шаклланишига сабаб бўлади ва бунга боғлиқ ҳолда тупроқ 
иқлими шаклланади. 

---

186 
Умуман дарахтсимон ўсимлик қоплами мавжуд бўлмаган тўқ тусли бўз 
тупроқлар шароитида фаол юзанинг иссиқлик баланси ўзига хос хусусиятларга 
эга бўлади. Бу борада 37-жадвалда келтирилган маълумотлар ушбу ҳолатни 
тасдиқламоқда, яъни жадвалдаги натижалардан қуѐш радиациясининг тушиш 
тезлиги қиялик экспозициясига тўғридан-тўғри боғлиқлигини кўришимиз 
мумкин. 
И.Турапов, А.Султонов (2012) лар томонидан олинган маълумотларга 
кўра, радиация баланси тоғ жигарранг тупроқларнинг сувайирғичида – 248, 
шимолий қияликда – 63 кал/см
2
кунни ташкил этади.
Тўқ тусли бўз тупроқларнинг сув айирғичида радиация баланси – 315 
кал/см
2 
кунни ташкил этади, яъни бу кўрсаткич тоғ жигарранг тупроқларнинг R 
дан ортиқлигини кўрсатади.