Тупроқ ҳавоси ва унинг хоссалари Тупроқ ҳавоси таркиби ва хоссалари. Тупроқ ҳавоси режими. Аэрация жараёнлари

Назорат саволлари
1.Тупроқ ҳавоси ва унинг хоссаларини тушунтиринг
2.Тупроқ ҳавоси таркибини аниқлаган олим тўғрисида маълумотлар.
3.Тупроқ ҳавоси режимини тушунтиринг.
4. Аэрация жараёнларини ўсимликларга таъсири.
35 – маъруза Тупроқ ҳавосини аниқлаш усуллари. Тупроқ ҳавосини мўътадиллаштириш йўллари (34 презентация қўйилади.)

Тупроқнинг қатламлари орқали ҳавони ўтказиш қобилиятига тупроқнинг хаво ўтказувчанлик хоссаси дейилади. Бу мухим хосса туфайли қатламлардаги тупроқ ҳавосининг алмашиниши учун қулай шароит туғилиб, аэрация яхшиланади.ҳаво ўтказувчанлик муаяйан вақтда 1 см қалинликдаги туроқнинг 1 см² кўндаланг кесими юзаси майдонидан маълум босимда, мм ҳисобида ўтадиган ҳаво миқдори билан ўлчанади. Ҳаво ўтказувчанлик қанчалик тўлиқ ифодаланган бўлса,газ алмашинувр ҳам шунча яхши бўлади ҳамда тупроқ ҳавосида СО₂ камайиб, О₂ кўпаяди. Ҳаво ўтказувчанлик тупроқнинг механик тарикби, унинг зичлиги, намлиги, ва структура ҳолатига боғлиқ. Ҳаво тупроқда нам билан эгалланмаган ва бир- биридан ажралмаган ковакларда яхши ҳаракатланади. Аэрация коваклари қанчалик йирик бўлса, ҳаво алмашинуви шунча яхши шароит яратилади. Структурали тупроқларда сув билан ҳаво орасида доимо мутаносиблик бўлади.

Тупроқнинг ҳаво сиғими ҳажмий фоиз билан ифодаланадиган ва тупроқнинг барча ковакларида ушланиб туриладигна ҳғауво миқдорига айтилади.ҳаво миқдори тупроқдаги намлик ва ғовакликлар миқдорига боғлиқ. Бўшлиқлар қанчалик кўп ва намлик оз бўлса, тупроқдаги ҳаво ҳам шунча кўп бўлади. Қуруқ тупроқларда ҳаво сиғими юқори бўлиб, умумий ғоваклар биан баробардир. Лекин табиий шароитда тупроқ доим маълум миқдорда нам сақлаб турганидан, ҳаво сиғими жуда ўзгарувчандир.
Натижада тупроқ ҳавосида кислород кўпайиб, карбонат ангидрид камаяди.Донадор структурали тупроқларда ҳаво ўтказувчанлик айниқса яхши бўлади, чунки агрегатлар оралиғида нокапилляр йирик ғоваклар агрегат зарралари орасида эса капилляр ғовакликлар бўлади. Шу сабабли структурали тупроқларда сув ва ҳаво режими мўътадил бўлади.

Тупроқдаги кислород. Тупроқ ҳавоси ўсимликнинг илдиз системасини ва униб чиқаётган уруғларни кислород билан таъминлаб туради. Кислород етарли миқдорда бўлмаганда тупроқнинг "нафас" олиши кийинлашади ва ўсимликнинг эркин ўсиши учун имкон бермайди. Аэрациянинг яхшиланиши билан тупроқда кислород кўпаяди ва аэробактериялар фаолияти кучаяди, ўсимликларнинг илдизи яхши ўсади, тупроқнинг сув ва озиқ режимлари яхшиланади, ҳосилдорлик юқори бўлади.

Тупроқ ҳавосида кислород 20% атрофида бўлса, ўсимлик хаёти учун мўътадил шароит вужудга келади. Бунда аэрация жараёни яхшиланади, ўсимлик хаётининг бошқа омиллар хам нормаллашади ва тупроқнинг унумдорлиги ошади.
Тупроқдаги карбонат ангидрид. Тупроқ, хавоси таркибидаги карбонат ангидрид тупроқдаги хар ҳил жараёнлар натижасида пайдо бўлади.
Маълумки тупроқ ўзлуксиз равишда бораётган ҳар ҳил жараёнлар туфайли жуда кўи миқдорда СО2 ажралиб атмосферадаги О2 ўрнини тўлдириб боради.
Карбонат ангидриднинг тупроқ хосил килиш ва нураш жараёнларининг боришидаги геохимик роли ҳам жуда катта, Шунинг учун бирламчи минералларнинг емирилиши, карбонатлар ва фосфатлар эрувчанлик даражасининг кўтарилиши ва тўпланиши жараёнлари тупроқ хавоси таркибидаги СО₂ нинг миқдорига боғлиқ. СО₂ нинг жуда катта тупроқдаги макро ва микроорганизмларнинг фаолияти, органик моддаларнинг емирилиши ва оксидланиши туфайли пайдо бўлади. Карбонат ангидриднинг учдан бир қисмигача бўлган миқдори кўп йиллик ва бир йиллик ўсимликларнинг илдизлари орқали ажратилади. Тупроқ хавоси таркибидаги СО₂ нинг биологик ахамияти ғоят катта.
Текширишлардан маълумки, 1м² юзасидан 15⁰ С да кунига 7 -10л карбонат ангидриди ажралиб чиқади. Тупроқнинг 20 см ли қатламидан ажраладиган карбонаи ангидрид гази 1,5 соат давомида атмосферага чиқмаса унинг тупроқдаги концентрцияси 1,5 марта, 14 соат давомида эса 10 мартадан кўпроқ ортади.
Кўпчилик тупроқларда ҳаво режимини мунтазам равишда яхшилаб бориш талаб этилади. Масалан, ботқоқ ерлар мелиорациясини бундай ерларни қуритишдан кейин ўтказилади.
Тупроқ ҳавосининг таркибига қараб, тупроқ аэрация шароитларини баҳолаш усули кенг ишлатилади. Агар СО₂ концентрацияси 2– 3 дан кўп, О₂ – 18 – 19% дан кам бўлса,кўпчилик экинларнинг ҳосилдорлиги камаяди. Экинларнинг аэрация шароитларига бўлгна талабчанлигига қараб, уларни қуйидаги қаторга жойлаштириш мумкин:
Картошка > маккажўхори > ғалла экинлари > кўп йиллик ўтлар.
Ўсимлик учун ноқулай бўлган аэрация даврининг давомийлиги ҳам катта аҳамиятга эга. Шунинг учун тупроқ ҳавоси таркибининг динамикасини билиш зарур.
Тупроқларни маданийлаштириш йўли билан унинг ҳаво режимлари яхшиланади. Тупроқ эритмасининг реакциясини мақбуллаштириш. Орагник ва минерал ўғитлардан фойдаланиш, ерни суғориш каби тадбирлар тупроқнинг физик хоссалрини яхшилайди, биологий жараёнларни активлаштиради ва аэрация жадаллигини оширади.