Tárbiyashı sóylewine qoyılatuǵın pedagogikalıq talaplar Mazmun : Kirisiw

1. 2 Tárbiyashı sóylewine qoyılǵan pedagogikalıq talaplar.
Tárbiyashı mektepge shekem jas daǵı balalarǵa tábiyaat, jámiyet hádiyseleri, úlkenlerdiń miyneti haqqında baslanǵısh bilim hám túsinikler beredi, olarǵa materiallıq ahloq, óz qatarlasları hám úlkenler menen mádeniyatlı munasábette bolıw, jaqsılıq, haqıyqatgo'ylik, ádalat, batırlıq, qarapayımlıq, úlkenlerge húrmet menen qaraw, tábiyaatqa qızıǵıwshılıq, gúzetiwshenlik, ósimlik hám haywanlarǵa ǵamxorlıq menen qaraw, miynetsevarlik, úlkenlerdiń miyneti nátiyjelerin saqlap -álpeshlew sıyaqlı ahloqiy sapalardı tárbiyalaydı.
Xalıq kórkem óneri, muzıka, qosıq, ádebiyat, suwretleytuǵın kórkem ónerdi biliw, kórkem ónerge muhabbat tárbiyashın mádeniyatlı etedi, balalar menen júrgizetuǵın jumısında járdem beredi. Pedagog kerekli bilim, ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi málim bir izbe-izlik menen iyelep barsa ǵana balalardı tárbiyalaw hám olarǵa tálim beriw jumısında jaqsı nátiyjelerge erisedi.
Tárbiyashı óz kásipiniń sheber ustası bolıw ushın arnawlı tayarlanıwı, tómendegi shártlerge ámel etiwi kerek:

• 
  Pedagog jetkinshekti tárbiyalaw ushın joqarı maǵlıwmatlı, kerekli bilimlerdi iyelep, kerekli ádebiyatlardı tańlay alatuǵın, ilimiy ádebiyatlar menen isley alatuǵın, aldıńǵı tájiriybeli pedagoglardıń tájiriybesin úyrenip, óz jumisına qollanıw eta alatuǵın kisi bolıwı kerek.
  
• 
  Pedagog balalardı gúzete alatuǵın, olardıń xulqi, minez-qulqı sebeplerin tuwrı analiz etip, oǵan unamlı tásir etiwshi qurallardı tapa alıwı kerek.
  
• 
  Jetkinshekti kerekli bilim, ilmiy tájriybe, kónlikpelerden xabarlı qılıw ushın pedagogdıń sóylewi tuwrı, anıq, logikalıq, ıqsham bolıwı kerek. Tálim beriwde texnikalıq qurallardan nátiyjeli paydalana alıwı kerek. Balalar bilim, ilmiy tájriybe, kónlikpelerdi jaqsı ózlestirip alıwları ushın aktivlestiriwshi sorawlardan paydalanıwı kerek.
  
• 
  Tárbiyashı ózine júklengen wazıypanı orınlaw ushın balalarda iskerligine salıstırǵanda qızıǵıwshılıq oyata alıw, olardıń dıqqatın tartıp, aktivligin ósiriw, balalardıń xulqini, minez-qulqın shın bahalay alıwı kerek.
  
• 
  Hár bir iskerlik ushın kerekli materiallardı aldınan tayarlab qoyıwı kerek.
  
• 
  Kún rejimin to'g'i tashkil eta biliwi, balalar jámáátine odaǵı hár bir a'zoni itibarǵa alǵan halda basshılıq ete biliw.
  
• 
  Balalardıń psixik hám fizikalıq jaǵdayın anıqlay biliwi hám bunı balalar menen ámelge asırilatuǵın tálim-tárbiyalıq jumıslarında itibarǵa alıwı kerek.
  
• 
  Tárbiyashı ata-analar menen úzliksiz túrde sáwbetler, ushırasıwlar ótkerip, informaciya alısıp turıwı kerek.
  
• 
  Pedagog balalarǵa salıstırǵanda qayırqomlıq munasábette bolıwı, hár bir bala ushın qolay sharayat jaratılıwması, hafa bolsa, ovunta alıwı kerek.
  
• 
  Kún tártibinde alıp barǵan tálim-tárbiya jumısın analiz ete biliwi jáne onı jáne de jaqsılaw jolların tapa alıwı kerek.
  

Eń áhmiyetlisi, tárbiyashı balalarǵa isenim menen qarawı, olardıń miynetsevarligi, ǵárezsizligi, baslamashıları tuwrı sıylawı hám ǵárezsiz jumıs alıp barıwları ushın múmkinshilik jaratılıwması kerek. Bunı balalar joqarı bahalaydilar.
Sóylewdi rawajlandırıw metodikasınıń teoriyalıq tiykarları : til, sóylew, sóylewiy iskerlik. Til - bul social hádiyse bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası aymaǵında jasap atırǵan hár bir xalıqtıń ana tili onıń milliy ayriqshalıǵı hám ruwxıy mádeniyatınıń jaqtı kórsetkishi bolıp tabıladı.
Til oylaw menen sáykes baylanısqanı halda sananı qáliplestiredi. Sóylew hám oylaw ortasındaǵı baylanıslılıq tekǵana psixologiyalıq processlerdiń tereń basqıshlarında, bálki social hádiyseler dárejesinde de kórinetuǵın baladı. Sózdiń insanǵa, onıń turpayına kórsetetuǵın tásiri barlıqǵa jaqsı málim. «Eger til menen oylaw bir-birisiz yashay almasa da olar ózinde áyne bir hádiyseni ańlatpalamaydi. Oylaw - ob'ektiv bolmıstıń intihosi, til bolsa - ańlatpa usılı, pikirdi basqa adamlarǵa beriw hám bekkemlew quralı. Sóz menen túsinik dialogik tárzde bir-birin talap etedi.
Házirgi waqıtta mámleketimizde tiller ortasındaǵı óz-ara munasábetlerde eki princip ámeldegi: bir tárepden, milliy tillerdiń jáne de rawajlanıwı hám rawajlanıwlashuvi, ózge tárepden bolsa - ózbek tiliniń mámleket tili retindegi áhmiyetiniń asıwı júz berip atır.
Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizlikke jetiwi hám júzege kelgen ekonomikalıq mútajlikler mámleket degi kóp sanlı xalıqtıń ana tili bolǵan ózbek tilin mámleket tili retinde úyreniwdi shárt etip qoydı, bul bolsa kóp milletli jámiyet sharayatında úlken social áhmiyetke iye baladı.
Tilden paydalanıw - bul social iskerliginiń arnawlı bir túri salasında adamlardıń óz-ara baylanısi bolıp tabıladı. Házirgi dáwir kózqarasınan alıp qaralganda tómendegiler eń zárúrli tarawlar esaplanadı :
- xojalıq iskerlik tarawı ;
- sociallıq-siyasiy iskerlik tarawı ;
- xojalıq tarawdıń;
- uyımlastırılǵan baylanıs tarawı ;
- kórkem ádebiyat tarawı ;
- ǵalabalıq kommunikatsiya tarawı ;
- estetik tásir kórsetiw tarawı ;
- xalıq awızsha dóretiwshilikoti tarawı ;
- ilim tarawı ;
- jumıs júrgiziwdiń barlıq túrleri tarawı ;
- jeke keleshek tarawı ;
- diniy tarawdıń.
Biz kórip shıǵıp atırǵan tárepten alınǵanda bolsa eń aktualı xojalıq tarawdıń hám uyımlastırılǵan bilimlendiriw tarawı bolıp tabıladı.
Kóp jıllıq ámeliyat sonı kórsetdiki, balalıqta bilingvizm (eki tillilik) bala turmısında hár bir tildiń tutqan ornına, onıń eki tillilikdan qaysı jaǵdaylarda hám qaysı dárejede paydalanıwına baylanıslı halda qáliplesedi. Mektepge shekem jasda eki tillilik qáliplesiwiniń tómendegi ayriqsha jaǵdayların kórsetip ótiw múmkin:

• 
  bala tuwılǵan waqtınan baslap eki tilli shańaraqta bir tilden ózge tilge ótip mámile etiw sharayatında tárbiyalanadı ;
  
• 
  bala shańaraqta ana tilinde sóylesedi, odan sırtda bolsa (qońsılaslar, aǵayınlar hám basqa shaxslar menen) ózge tildi ózlestiredi;
  
• 
  bala ózge tildi anıq maqsetke jóneltirilgen shınıǵıwlarda hám olardan tısqarı waqıtlarda mektepge shekem tálim shólkeminde iyeleydi.
  

Psixolingvistik ádebiyatlarda jazılıwısha, haqıyqıy eki tillilik tek adam hesh bolmaǵanda bir tilde hár qanday pikirdi uyqas tárzde ańlatıwǵa ılayıq bolǵan táǵdirdagina rawajlanadı. Egerde sóylew qandayda bir tilde de tolıqqonli qáliplespegen bolsa, bul halda pikir strukturası buzilib ketedi hám óz pikirin ańlatıwǵa bolǵan umtılıw áwmetsizlikke ushraydı, bul bolsa tekǵana psixologiyalıq ezilishlarga, bálki baylanıs retindegi tereń joytıwlarǵa hám insan shaxsına zıyan jetiwine alıp keledi. Yarım tillilik dep atalatuǵın bunday hádiyse, ulıwma alǵanda, jámiyet ushın da talay qáwipli bolıp tabıladı, sebebi bunda onıń aǵzalarınıń arnawlı bir bólegi sezimlerin basqara almaydı hám de óz sezimleri, mútajlikleri, qálew-qálewlerin tiyisli tárzde sóz formasına keltira almaydı. Egerde insan qálegen zatın ayta almasa, ol basqalar menen teń túrde básekilesiwge, kommunikatsiyanıń ádetdegi formalarınan paydalanıwǵa ılayıq bolmay qaladı hám de ol óz-ózin basqarıwdıń qanday da basqa formalarına shaqırıq etiwge, geyde bolsa zorlıqshılıq qılıw, kúsh isletiwge májbúr baladı. Sonnan kelip shıqqan halda, dáslepki jastan baslap individdiń sóylewiy rawajlanıwın ońlawdı tuwrı shólkemlestiriw zárúr bolıp tabıladı. «Dáslepki start» ana tilin qabıllawǵa hám keyinirek hár qanday basqa tildi ózlestirip alıwǵa da unamlı tásir kórsetedi». Til qanshellilik aldın iyelep alınsa, bilimler de sonshalıq ańsat hám tolıqlaw ózlestiriledi» (N. I. Jinkin).
Bala tuwılǵan waqtınan baslap social janzat hisosblanadi. Onıń hár bir jas basqıshındaǵı social rawajlanıwı óz qásiyetlerine, wazıypa hám mazmunına iye bolıp, bulardıń ámelge asırıw ushın pedagogika salasındaǵı jumıslarǵa tiyisli shárt-shárayatlardı jaratıw dárkar.
Mektepge shekem tálim saw, hár tárepleme jetik balalardı tárbiyalaw ushın zárúr shólkemlestirilgen, stilistik, psixologiyalıq, pedagogikalıq shárt-sharayat jaratadı, balalardı mektepte úzliksiz túrde tálim alıwǵa tayarlaw ata-analarǵa járdem beredi. Sońǵı jıllarda mektepge shekem tálim sistemasın jetilistiriw, tálim-tárbiya mazmunı, forması qural hám metodların jańalawǵa bólek itibar berilip atır. Ózbekstan Respublikası «Tálim tuwrısında»gi nızamınıń 11- statyasında : «Mektepge shekem tálim bala shaxsın saw hám jetik, mektepte oqıwǵa tayarlanǵan tárzde qáliplestiriw maqsetin kózleydi. Bul tálim altı jeti jasqa shekem shańaraqta, mektepge shekem tálim mákemelerinde hám múlk formasına qaramastan, basqa tálim mákemelerinde alıp barıladı»,- delingen.