|
2-Bap Tárbiyashı óz sóylewin jetilistiriw jolları.
2. 1. Tárbiyashı óz sóylewin jetilistiriw ústinde islewdiń zárúrligi.
Oqıtıwshı - tárbiyashı balalarımızǵa zamanagóy bilim beriw ushın, áwele, murrabbiyniń ózi tereń bilimge ıyelewi kerek.
Balalardıń sóylew mádeniyatı pedagogdıń (hám basqa úlkenlerdiń) sóylew mádeniyatına tikkeley baylanıslı baladı.
Mudami kishkentaylardıń dıqqat qoyıwı orayında turatuǵın hám olar menen baylanıs etetuǵın tárbiyashıniń sóylewi balalar ana tili, sóylew mádeniyatı úlgilerin alatuǵın tiykarǵı derek esaplanadı, sol sebepli ol tekǵana tuwrı sóylewi, ana tiliniń barlıq dawısların anıq hám túsinikli etip aytılıw etiwi, bálki ol arnawlı bir biyikliktegi dawısta bosiqlik menen sóylewi, onıń sóylewi intanatsion tárepten ańlatpalı, grammatik tárepten tuwrı rásmiylestirilgen, tuwrı, túsiniw ushın ańsat bolıwı hám de sóz menen belgilew tuwrı hám anıq ámelge asırılıwı kerek.
Tárbiyashıniń túsiniklik qurallarından paydalanǵan halda oqıǵan gúrrińi balalarda qızıǵıwshılıq oyatadı, olarda qayǵılanıw, sóz kúshin sezim qılıw, onıń mazmunın talayǵa shekem yodda saqlap qalıw imkaniyatın beredi; egerde naǵız ózi gúrriń tez hám qurǵaqlay sesler uyǵınlıǵında sezim-tınıshsızlanıwlarsız oqıp berilsa, ol tek ǵana shıǵarmaǵa salıstırǵanda zerigiw hám kemsalıyqalıqtı qáliplestiredi.
Pedagog óz sóylewine salıstırǵanda sın kózqarastan munasábette bolıwı hám ol jaǵdayda kemshilikler bar ekenin sezsa, olardı tezlik penen saplastırıwǵa intilmog'i kerek.
Biraq, óz sóylewiniń kemshiligin anıqlaw mudamı da ańsat keshmaydi, sebebi baylanıs processinde sózlovshiniń dıqqat qoyıwı bárinen burın sóylewdiń formasına emes (qaysı tárzde búydew), bálki onıń mazmunına (neni búydew) qaratılǵan baladı. Bunnan tısqarı, óz sóylewine salıstırǵanda itibarsızlıq menen munasábette bolıw nátiyjesinde ayırım kemshilikler tilge qattı o'rnashib qalıwı hám keyinirek sózleytuǵın onı sezbey qalıwı múmkin. Mısalı, sóylewdiń hawlıqpalıǵı, túsiniksizligi, bir sesler uyǵınlıǵıdaligi (monotonligi), dawıstıń kúshliligi, ayırım dawıslar, sózlerdi uǵımsız aytıw sıyaqlı kemshilikler sezilmasdan qaladı.
Óz sóylewiniń nomukammalliklari haqqında biliw ushın pedagog óz joralarınıń oy-pikirlerine qulaq tutıwı dárkar. Ashıq sabaqlardı videokassetaga jazıp alıw jáne onı keyin talqılaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sonda tárbiyashı sóylewin dawıs, leksik qurallardan paydalanıw, grammatik tárepten rásmiylestiriw kóz qarasınan analiz qılıw múmkin baladı.
Usı waqıtta sonı esapqa alıw kerekki sóylewdi jazıp alıw sıyaqlında tárbiyashıniń ózinen-ózin baqlawı ornına sóylew sapası jaqsılanadı. Sol sebepli sóylewde anıqlanǵan kemshiliklerge tárbiyashıniń ózi jáne onıń joraları dıqqat qoyıw menen jantasıwları zárúr.
Sóylewde anıqlanǵan kemshilik (nomukammalliklar) larni (jaman diksiya, leksik-grammatik rásmiylestiriw degi aljasıqlar hám t.b. ) tárbiyashı arnawlı dápterge belgilengenler etedi, keyininen joba islep shıǵadı hám kemshiliklerdi saplastırıwǵa tiyisli islerdi quraydı.
Óz tárbiyalaniwshilerinde áne sonday kemshilikler payda bolıwınıń aldın alıw ushın pedagog óz sóylewine salıstırǵanda qanday talaplardı qoyıwı zárúr?
Balalar anıq hám túsinikli sóyleytuǵın, sóz dizbegiler, sózler hám hár bir dawıstı bólek-bólek anıq aytılıw jetip atırǵan, yaǵnıy jaqsı diksiyaga iye bolǵan pedagog járdeminde ana tilindegi dawıslardı tabıslı túrde ózlestirediler. Kóbinese pedagoglardıń aytılıwı azmaz uǵımsız hám túsiniksiz baladı, olar dawıslar hám sózlerdi awızdı jetkilikli dárejede oshmasdan aytılıw etediler, ayırım dawıslar yutib jiberiledi, dawıssızlar túsiniksiz aytıladı.
Pedagog aytılıwdıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı normalarına ámel qılıwı, óz sóylewinde túrli dialektler, jergilikli sóylesiwler tásirin saplastırıwı, sózlerde pátni tuwrı qoyıwı kerek.
Sóylewde sezimler, pikirlerdiń eń názik qırların da ańlatıw múmkin. Buǵan tekǵana tiyisli sózler járdeminde, bálki túsinikliktiń intanatsion quralları, dawıs kúshi, páti, logikalıq pátsi, pauza, ritm, tembr, sesler uyǵınlıǵınan tuwrı paydalanıw sebepli eriwiladi. Bul qurallardan paydalanilganda tárbiyashı tárepinen balalarǵa oqıp berilgen qosıqlar, ertekler, gúrrińler olardıń mazmunın jaqsı túsiniw, ana tiliniń qudıreti hám gózzallıǵın sezim qılıw imkaniyatın beredi.
Birdey sesler uyǵınlıǵı daǵı sóylew kishi tıńlawshılardı tolıqtirib qóyadı, tekst mazmunına bolǵan qızıǵıwshılıqtı pasaytiradi. Balalar bunday sóylewdi tıńlaw dawamında tez tolıqıp qaladılar, basqa táreplerge qaraydılar, shalǵıy baslaydılar, keyin bolsa ulıwma tıńlamay qóyadılar.
Dawıs apparatı úsh bólimden ibarat : generator, energetikalıq, rezanator.
Do'stlaringiz bilan baham: |
