Tranzistorlar

 
 
 
 

---

3. Tiristorlar
. 
Hozirgi paytida to„rt qatlamli yarimo„tkazgichli asboblar –tiristorlar 
elektronikada keng qo„llaniladi. Ular asosan kremniy materialidan tayyorlanadi.
Tiristor tuzilishining sxematik ko„rinishi 9 - rasmda ko„rsatilgan. Tiristor 
elektr o„tkazuvchanligi turli turga ega (p
1
, n
1
, p
2
, n
2
) bo„lgan sohalarni birlashishi 
natijasida vujudga keltiriladi. Sohalar orasi chegarasida uchta p-n-o„tishlar (EP
1
, 
KP, EP
2
) hosil bo„ladi. Tiristorning chekka sohalarini birini anod, ikkinchisini 
katod deyilib, ichki sohalarini bazalar deyiladi.
Tiristorning ishlashi uchun zaruriy bo„lgan hollarni ko„rib chiqamiz. 
Bazalar turli qalinlikda bo„lishi va kirishmalar miqdorini bir xil bo„lmasligi 
natijasida n- baza p- bazaga nisbatan ancha keng va kirishma miqdori uncha katta 
bo„lmaydi, shuning uchun u yetarli darajada yuqori solishtirma qarshilik ega 
bo„ladi. Bu esa o„rta p-n- o„tish KP yaxshi to„g„rilash xususiyatiga: kichik teskari 
tok, yuqori teshilish kuchlanish va teskari kuchlanishlar sohasida juda katta 
qarshilikka ega bo„ladi. 
Tiristorning chekka yarim o„tkazgichli sohalari (p
1
, n
2
) katta kirishma 
miqdoriga ega bo„lganligi uchun EP
1
va EP
2
p-n-o„tishlar to„g„ri yo„nalishda baza 
sohalariga asosiy bo„lmagan zaryad tashuvchilarning yaxshi emitterlari bo„ladi. 
Ikkiala EP
1
va EP
2
p-n-o„tish shunday olinadiki, ularning injeksiya koeffitsienti tok 
zichligiga bog„liq va zichlikni oshishi bilan u keskin ortishi kerak.
9- rasm. Dinistorning struktura sxemasi 
Katod 

---

Endi oldin tiristorni ishlashini faqat anod va katodga tashqi kuchlanish 
berilgan hol uchun ko„ramiz. Agarda uncha katta bo„lmagan o„zgarmas kuchlanish 
U ning musbat qutbi anodga, manfiysi esa katodga ulansa, unda KP va EP
2
p-n- 
o„tishlar to„g„ri yo„nalishda, EP o„tish teskari yo„nalishda ishlaydi. Bunda tiristor 
yopiq va u orqali juda kichik tok o„tadi. Bu kichik tok EP p-n-o„tishning yopiq 
xususiyati bilan aniqlanadi. Tiristorning qarshiligi teskari kuchlanish qo„yilgan P
2
p-n-o„tishning qarshiligi bilan aniqlanadi. Bunda tiristor orqali o„tayotgan tok 
zichligi kichik va EP
1
va EP
2
o„tishlar yetarli injeksiyaga ega bo„lmaydi. Kichik 
tok zichliklar sohasida dinistorning volt–amper xarakteristikasi kremniyli diodning 
teskari volt-amper xarakteristikasini takrorlaydi (10-rasm, 1-qism).
O„zgarmas tok kuchlanishini anod va katod orasida ortishi tiristor orqali 
tok zichligini oshishiga olib keladi. Natijada, tiristorning ikkiala bazasida asosiy 
bo„lmagan zaryad tashuvchilarning injeksiyasini o„sishiga olib keladi. Bunda o„rta 
p-n-o„tish toki faqat teskari tok bilangina aniqlanmasdan, KP o„tishga yetib kelgan 
bazalardagi asosiy bo„lmagan tashuvchilar toki bilan ham aniqlanadi. KP p-n-
o„tish yaqini bazalarida asosiy bo„lmagan zaryad tashuvchilarning mavjud bo„lishi 
uning qarshiligini yetarlicha kamaytiradi, natijada tiristor orqali yanada kattaroqqa 
ortadi. Bu bazaga asosiy bo„lmagan zaryad tashuvchilar injeksiyasini ortishiga olib 
keladi, KP p-n-o„tish qarshiligini yanada kamayishiga olib keladi va h.zo. Shunday 
10- rasm. Dinistorning VAXi. 

---

qilib, tiristorda ikkita bir birini jadallashtiruvchi jarayon ro„y berib, natijada 
tiristorning qarshiligi quyun kamayadi, tok esa quyun ortadi (10-rasm, 2-qism). 
Quyun ko„rinishidagi jarayon boshlangan kuchlanishni tiristorning to„g„ri 
almashish kuchlanishi U
pp
deyiladi.
Tok keyingi ortishi KP p-n-o„tishning o„rta qismida asosiy bo„lmagan 
tashuvchilarni to„planib, konsentratsiya bu o„tishda katta bo„ladi va u to„g„ri 
yo„nalishda siljiydi. KP o„tish qarshiligi juda kichik bo„ladi va tiristorda turg„un 
tuyinish rejimi ta‟minlanadi (10-rasm, 3-qism), tiristor ochiq. Bu rejimda tiristor 
qarshiligi yetarli darajada juda kichik bo„ladi. U to„rta yarimo„tkazgich sohalar, 
uchta to„g„ri yo„nalishli p-n-o„tishlar va chiqich kontaktlar qarshiliklari 
yig„indisidan iborat bo„ladi.
Tiristorning volt-amper xarakteristikasi (VAX) S ko„rinishida bo„lib, ikki 
elektrodli tiristorni dinistor deyiladi.
Uch elektrodli (boshqaruvchi) tiristorni (11-rasm) ishlashi dinistordan farq 
qilmaydi. Uchinchi elektrod tiristorni to„g„ri almashinish kuchlanish kattaligini 
o„zgarish imkonini beradi. Haqiqatan ham, boshqaruvchi elektrod va katodga 
berilgan kuchlanishni o„zgartirib, EP
2
p-n-o„tish orqali o„tayotgan boshlang„ich 
tokni o„zgartirish mumkin. Hamda tiristorning boshlang„ich tok zichligini 
boshqarib turib, quyun ko„rinishidagi jarayonni boshlanishini o„zgartish mumkin 
bo„ladi. 
11- rasm. Uch elektrodli boshqaruvchi tiristorlarning strukturalari 
(a, v) va shartli belgilari (b, g).