53
1.1-rasm. Elektr yuklagichni gidravlik yuritmasining chizmasi:
1-moy baki; 2-egiluvchan rezina ichak; 3-nasos; 4-egiluvchan rezina ichak; 5-ko‘taruvchigidrotsilindr; 6-
ishchi moslamalarning gidrotsilindlari;7 va 8-egiluvchan
rezina ichaklar; 9-gidravlik taksimlagich; 10, 11,
12 va 14- egiluvchan rezina ichaklar; 13-yuk ko‘tarish mexanizmining kiyalatuvchi silindrlar.
3.Vilkali avtoyuklagichlarni tuzilishi va vazifasi.
Vilkali avtoyuklagichlar
anchagina darajada elektr yuklagichlar bilan unifikatsiya kilingan bo‘lib, o‘xshash
yuk ko‘tarish mexanizmi, xarakatlantiruvchi va boshkaruvchi most, boshkarish rul
tizimlariga ega. Avtoyuklagichlarda energiya manbayi sifatida karbyuratorli va
dizel dvigatellardan foydalaniladi.
4020 va 4022-01 rusumli kichik gabaritli, yuk ko‘tarishi 1,0 va 2,0
tonnali
avtoyuklagichlar oldingi xarakatlantiruvchi va orka boshkaruvchi g‘ildirakli, to‘rt
tayanchli tuzilishda ishlab chikarilgan bo‘lib, unda karbyuratorli dvigatel energiya
manbayi bo‘lib, xizmal kiladi. Yuk ko‘tarish mexanizmi teleskopik ikki ramali
tashki xarakatlanmaydigan va ichki xarakatlanadigan ramadan iborat. Aravacha
ikkita plastinkali zanjirga osib ko‘yilgan, unga normal uzunlikdagi vilkadan
tashkari uzaytirilgan vilkalami, yuklami vilkadan itarib tushiruvchi (surgich) va
boshka maxsus ilib oluvchi moslamalarni xam o‘rnatish mumkin. Avtoyuklagichni
gidravlik tuzilishi vilkali elektr yuklagichlarnikiga o‘xshash. Moy bakidan ishchi
suyuklikni shesternali nasos gidravlik shlanglar orkali gidravlik silindrlarga
54
xaydaydi. Shesternali nasos aylanma xarakatni dvigatelning tirsakli validan oladi.
Chet ellarda ko‘prok dizel dvigatelli kichik gabaritli
avtoyuklagichlar ishlab
chikarilmokda. Lekin karbyuratorli va dizel dvigatelli avtoyuklagichlar yopik
omborlarda ishlatilishda unchalik keng tarkalmagan, chunki dvigatellardan ishlab
chiqqan gazlami tozalash muammosi xali-xanuz o‘z echimini top ganicha yo‘q.
Yuk ko‘tarishi 3,2; 5,0 va 10,0 tonna bo‘lgan 4043 m, 4045 m, 4046 m va 4008
rusumli avtoyuklagichlardan ochik maydonlardagi ortish-tushirish ishlarida keng
foydalaniladi. Ulaming afzalligi bir-biridan uzokda va aloxida joylashgan ochik
maydonlarda ortish-tushirish ishlarini bu avtoyuklagichlarda bajarish kranlarga
nisbatan anchagina samarali bo‘lishi, ulami almashinish moslamalari bilan
jixozlashda universalligi va bir ish joyidan boshka ish joyiga tezlik bilan o‘ta
olishligidir. Hamma bu avtoyuklagichlami konstrutsiya tuzilishlari juda o‘xshash
va seriyali ishlab chikarilayotgan avtomobillar uzellari asosida barpo etilgan, lekin
4008 mashinasi boshkalaridan bir oz farq qiladi.
4045 m avtoyuklagich tuzilishi 2.3-rasmda ko‘rsatilgan. Bu avtoyuklagich
po‘lat listlardan payvandlab yasalgan kuzov va shassidan iborat.
Oldingi mosti
xarakatlanuvchi va orka mosti boshkaruvchi. Avtoyuklagichni oldingi kismida
teleskopik ikki ramali yuk ko‘tarish mexanizmi (1) joylashgan. Avtoyuklagichni
teleskopik ramasi tashki xarakatlanmaydigan va ichki xarakatlanuvchi ramadan
iborat. Ramalarning sinch (stoyka)lari g‘ildiraklarni yo‘naltiruvchi prokat
shvellerlardan yasalgan. Xarakatlanuvchi ramaning yukori ko‘ndalang to‘sincha
(balka)siga ko‘taruvchi gidravlik silindrning shtoki maxkamlangan va gidravlik
shlang uchun blok kronshteyni payvandlab ko‘yilgan.
Xarakatlanmaydigan tashki ramaning yukori kismiga kronshteyn payvandlab
ko‘yilgan. Bu kronshteynga ko‘tarish mexanizmi zanjirining mukim uchi
maxkamlab ko‘yilgan. Yuk ko‘tarish mexanizmi aravachasining yukori
to‘sinchasiga zanjirning xarakatlanuvchi ikkinchi uchi maxkamlangan va bu
aravachaga vilka yoki boshka ishchi organlar o‘rnatiladi. Aravacha o‘zining
g‘ildirakchalarida xarakatlanuvchi ichki ramaning yo‘naltiruvchi yo‘laklari bo‘ylab
yukoriga va pastga xarakat kiladi. Yuk ko‘tarish gidravlik silindrining pastki kismi
xarakatlanmaydigan tashki ramaning ostki ko‘ndalang to‘sinchasiga
maxkamlangan, uning shtoki esa xarakatlanuvchi ichki ramaning yukori
ko‘ndalang to‘sinchasiga maxkamlangan. Gidravlik silindr ishlay boshlaganida,
uning shtoki ichki ramani tashki rama bo‘ylab yukoriga
xarakatlantiradi va shu
paytda ko‘tarish mexanizmini zanjiri vilka o‘matilgan aravachani ichki rama
bo‘ylab, yukoriga xarakatlantiradi, ya’ni gidravlik silindr ishlay boshlaganida
tashki rama bo‘ylab yukoriga ichki rama ko‘tariladi va ichki rama bo‘ylab esa
yukoriga aravacha xarakatlanadi. YUkni tushirishda ishchi suyuklik, yukoriga
ko‘tarilgan ichki ramaning, aravachaning va yukning og‘irligidan silindrdagi
moyni drossel orkali moy bakiga kisib chikaradi. YUkni vilkaga olish va tashish
o‘ng’ay bo‘lishi uchun teleskop rama 3° oldinga va 10° orkaga engashadi
(kiyalaydi).
Teleskopik ramani oldinga va orkaga engashtirishni ikkita ikki tarafga
xarakatlanuvchi ikkita gidravlik silindr amalga oshiradi.
55
Avtoyuklagich va elektr yuklagichni gidravlik
yuritmalarini tuzilishi
o‘xshash, fakat gidravlik taksimlovchining o‘lchamlarida fark kiladi. YUk
ko‘tarish mexanizmining gidravlik yuritmasida shesternali nasos (5) dan (NSH-60,
unumdorligi 82 l/dak) foydalanilgan. Avtoyuklagichning orka o‘ki ustida dvigatel
(2) va uni turg‘unligini ta’minlash maksadida posangi (4)o‘matilgan. Orkadagi
boshkaruvchi g‘ildiraklarga anchagina yuklama tushishini inobatga olib,
boshkarish ruliga unumdorligi 38 l/dak bo‘lgan aloxida ikki tarafga
xarakatlanuvchi parrakli nasos (3) dan ta’minlanuvchi gidravlik kuchaytirgich (8)
ulangan. Ko‘tarish mexanizmining va gidravlik kuchaytirgichning nasoslari
dvigatelning tirsakli validan ponasimon kamarli uzatgich orkali aylanma xarakatni
oladilar. Dvigatelning aylanma xarakati ilashma friksion mufta,
uzatish korobkasi
(6), orkaga yurish mexanizmi (9) va differensial o‘k orkali oldingi g‘ildiraklarga
uzatiladi. Avtoyuklagichda GAZ-(51) avtomobilining uzatish korobkasidan
foydalanilgan. Uzatish korobkasi va orkaga yuritish mexanizmi kiskartirilgan
kardanli val 7 (GAZ-51 avtomobilining) orkali tutashgan. Orkaga yuritish
mexanizmi esa kiskartirilgan kardanli val (10) (ZIL-123 avtomobilining) orkali
xarakatlanuvchi mostga tutashgan. Avtoyuklagich oyok pedalli va ko‘l richagli
to‘xtatish tuzilmasi bilan jixozlangan. Avtoyuklagich dvigatel kuvvati 50 kVt,
aylanish chastotasi 2800 ayl/dak. Sovitish tuzilmasi suyuklikli, berk va majburiy
sirkulatsiyali (aylanib turuvchi).
4046 M avtoyuklagich xam 4045 avtoyuklagichga o‘xshash tuzilishdan
iborat, lekin u temir yo‘l platformalariga va yarim ochik vagonlariga
konteynerlarni va og‘ir vaznli yuklarni
ortish va tushirish uchun
maxsuslashtirilgan. Xarakatlanuvchi ilgakli bloksiz strela avtoyuklagichning asosiy
ishchi organi bo‘lib xizmat kiladi.
4008 va 4028 avtoyuklagichlar (2.4-rasm) turli to‘plam almashinish ishchi
organlari bilan jixozlanishi mumkin va shuning uchun xar turli yuklami ortish-
tushurishda va ombor ishlarida foydalaniladi. Boshka avtoyuklagichlardan farkli
o‘larok, ular maxsus fermali strela bilan jixozlangan. Fermali strela sharnirlar
yordamida yuk ko‘tarish mexanizmining aravachasiga va tortkich (tyaga)lar
yordamida posangiga maxkamlangan va unga ilgakdan tashkari maxsus
avtoyuklagichlarda ZIL-157 avtomobilining 80,2 kVt li dvigateli o‘matilgan.
Oldingi xarakatlanuvchi most sifatida MAZ-503 A atomobilining orka mosti
o‘matilgan. a)
