Transportda ortish-tushirish ishlarini tashkil etish

Yuklarni transport vositasiga joylash.
Yuk tashishlarning muhim sifati
ko‘rsatkichlari – yukning saqlanuvchanligi va eltib berish muddati hisoblanadi.
Tashish jarayonida yukning saqlanishi ko‘p jihatdan, yukning avtomobil
kuzoviga joylashtirishga bog‘liq bo‘ladi. YUkni kuzovga bir tekis joylash kerak.
Turli yuklarni bitta transportda tashilayotganda ularni hususiyatlarini hisobga olish
zarur. O‘zidan hid chiqaradigan yoki hidni o‘ziga singdiradigan, changiydigan va
chang yutadigan turli yuklarni yonma-yon qo‘yish yaramaydi. Vazni turlicha
bo‘lgan yuklarni tashishda og‘ir yuk pastga yoki kuzovning old qismiga joylanadi.
Ag‘dariladigan yuklar kuzov maydoniga bir xilda yoyiladi, yukning yuqori
sathi bortdan tepada bo‘lmasligi kerak. Bunday yuklarni tashish jarayonida saqlash
uchun kuzovda yotgan holida zichlanadi yoki usti brezent yoki boshqa narsa bilan
berkitiladi yoki sisternaga o‘xshagan maxsus kuzovlarda tashiladi.
Tashishda maxsus sharoitlarni talab qilmaydigan tarali va donali yuklarni
kuzovga shunday joylashtirish kerakki, yuklar orasida bo‘sh joy qolmasin,
avtomobil yurgan vaqtlarida, yuklar joyidan surilib ketmasin. Kuzov bortidan
turtib chiqqan donali yuklar arqon bilan bog‘lab qo‘yiladi. Poddon (taglik) larga
terilgan yuklar oldindan ishlab chiqilgan sxema bo‘yicha (kuzov va poddon
o‘lchamlarida muvofiq hisoblab chiqiladi) terib qo‘yiladi.
Yumshoq tarali yuklar (qoplar, toylar, o‘ramlar)ni poddon ishlatmasdan bir
qator joylaganda tara yuki tepada turgan holda tahlanadi, ko‘p qatorli qilib
taxlaganda choklar – kuzov ichiga qaragan bo‘lishi kerak.
Shisha taralarga solingan suyuqliklarni kuzovga shunday joylash kerakki,
ularning sinish extimoli bo‘lmasin.butilkali yuklar (aroq, vino mahsulotlari, sut,
alkagolsiz ichimliklar va b.) yog‘och plastmassa yoki panjarali yashiklarda ochiq
xolda tashiladiyashiklar bir necha qator ustma-ust qo‘yilib, arqon bilan bog‘lanadi.
Xavfli suyuqliklar (kislotaishqor va x.k) solingan katta shisha idish (but
ы
l) larni
kuzovga shunday joylash kerakki, ular bir-biriga tegib turmasin. Shuning uchun
bunday idishlar, odatda, supertaraga (to‘qima korzina, yashik va x.k.) solingan
holda tashiladi. Idishlar harakat vaqtida surilib ketishining oldi olinadi.
Siqilgan va suyultirilgan gazli ballonlar kuzovga faqat gorizontal holatda
tashiladi. Maxsus konteyner-kasseta bo‘lsa, tik holatda tashish mumkin. Ballonlar
ustma-ust ikki qator taxlansa, ballonlar orasiga qistirma qo‘yiladi.
Uzun o‘lchamli yuklar, qopdagi muvofiq, ixtisoslashgan transport vositasi –
metall tashuvchilar, yog‘och tashuvchilar, quvur tashuvchilar bilan tashiladi. YUk
surilib ketmasligi uchun tirgaklar va yog‘och qistirmalar qo‘llanadi, zarur bo‘lsa,
yukni qo‘shimcha tarzda bog‘lab qo‘yiladi.
Yukning transport vositasidan chiqib turgan qismi 2 m dan oshmasligi kerak.
Yuklarni kuzovning diagonali bo‘ylab joylashtirish man etiladi. Agar uzun
o‘lchamli yuk rospusk-tirkamada tashilsa, kabinaning orqa devori bilan yuk
orasida ma’lum masofa qolishi kerak.
Vazni og‘ir yuklarni va konteynerlarni tashishda ular kuzovda turg‘un
joylanganda va transport vositasining yurish qismiga baravar yuklama tushirishi
kerak. Zarur bo‘lsa, bu yuklarni maxsus vositalar yordamida kuzov poliga
mahkamlab qo‘yiladi. Katta konteynerlar qulflanuvchi qurilma bilan pastki

---

11
ditingdan (konteynerlarning burchaklariga o‘rnatiladigan teshiklari bor detali) ilib
mahkamlanadi.
Ortish-tushirish ishlari va ularni bajarish usullari
Ortish-tushirish ishlari – transport jarayonining eng zarur va ajralmas qismi.
Bu ishlar yuklarni avtomobillar va avtopoezdlar bilan tashishda bajariladi. Ortish-
tushirish ishlari avtomobil transportidan eng og‘ir va mehnat talab ishlardan bo‘lib,
hamma transport harajatlarining 30% ni tashkil qiladi.
Ortish-tushirish ishlari asosiy va yordamchi amallarga bo‘linadi. Asosiy
amallarga quyidagilar kiradi: yukni qamrab olish yoki ortish-tushirish mashinasiga
uzatish, ko‘tarish, siljitish, tushirish yoki mashina tomonidan berish, taxlash va
taxlamdan olish. Asosiy amallar eng og‘ir va mehnat talab ishlar hisoblanadi.
YOrdamchi amallarga quyidagilar kiradi: yukni ko‘tarish arqonlari bilan
ilish, qamrovchi qurilmalarni yuk ustiga qo‘yish va echib olish, yukni yo‘nalish
berish va tortish (yukni erdan uzish yoki erga qo‘yish, uning harakat yo‘nalishiga
qo‘l bilan yordam berish), yukni mahkamlash, transport vositasini ortish-tushirish
ishlariga tayyorlash, paketlarni mahkamlash, kranchiga qo‘l ishoralarini berish.
YOrdamchi amallar, garchi og‘ir ishlardan bo‘lmasa-da, mehnat talab ish
hisoblanadi.
Ortish-tushirish ishlarini bajarishining bir nechta usullari bor:
mexanizatsiyalashmagan, mexanizatsiyali, kompleks mexanizatsiyalashgan va
avtomatlashgan.
Mexanizatsiyalashmagan usul, ortish-tushirish ishlarini qo‘l bilan

---

12
bajarish demakdir. Bunda qo‘l mehnati ko‘p talab qilinadi va avtomobillar
uzoq to‘xtab turishi sababli xalq xo‘jaligi katta zarar ko‘radi.
Mexanizatsiyalashgan usulda odamlar tomonidan boshqariladigan ko‘tarish-
tashish mashina va mexanizmlarni ishlatiladi.
To‘liq yoki qisman mexanizatsiyalashgan ishlar bo‘ladi. Qisman
mexanizatsiyalashda yukni ortish va tushirish mashina va mexanizmlar yordamida
qisman bajariladi, qolgan qismi – ishchilarning qo‘l mehnati bilan bajariladi.
To‘liq mexanizatsiyalashgan ishlarda ishchining qo‘l mehnati umuman
qo‘llanmaydi.
Kompleks mexanizatsiyalashgan ishlarda odamning ishtiroki mashina va
mexanizmlarni boshqarishdan iborat bo‘ladi.
Avtomatlashtirilgan ortish-tushirish ishlarida odam mashina-mexanizmlarni
boshqarishdan ham ozod bo‘ladi.