Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

g/sm
3
zichlikni olish uchun 2,5
l
distillangan suvga 1
kg
qattaq ishqor 
(o‟yuvchi kaliy) solish kerak. O‟yuvchi litiy 1
l
distillangan suvga 20
g
miqdorda 
qo‟shiladi. 

---

31 
Bunday elektrolit yozda havo harorati 30
0
dan oshmaganda ishlatiladi. Bundan 
issiq sharoitda elektrolit zichligi 1.20
g/sm
3
gacha tushiriladi (muzlash harorati - 30
0
). 
Qishda harorat - 35
0
dan kam bo‟lganda o‟yuvchi litiy qo‟shilmagan, zichlik 
1,27
g/sm
3
bo‟lgan elektrolit (muzlash harorati - 53
0
) ishlatiladi. 
Zichligi 1,41
g/sm
3
bo‟lgan kaliy-litiyli tayyor elekrolit keng tarqalgan; bunday 
eritmaning 1
l
ga 0,8
l
distillangan suv qo‟shib kerakli zichlikdagi elektrolit olinadi. 
Bunday suv oddiy suvdan olinadi. Buning uchun har litr suvga 5 – 10
g
qattaq 
ishqor (o‟yuvchi qaliy) yoki zichligi 1,23
g/sm
3
bo‟lgan (20 – 25
sm
3
) elektrolit 
qo‟shiladi. SHundan keyin suv po‟lat xivich bilan aralashtiriladi va bir sutkadan 
keyin eritmaning ustki quyqa qismi kelgusida yana ishlatish uchun yoki elektrolit 
tayyorlash uchun yoki akkumulyatorlarni to‟ldirish uchun quyib olinadi. 
Temir - nikelli yangi akkumulyator batareyasini ishlatishga tayyorlash. Elektrolit 
quyishdan oldin akkumulyatorlarni sektsiyaga to‟g‟ri yig‟ilganligi va shtirlardagi 
gaykalar puxta mahkamlanganligi tekshirish zarur. Akkumulyatorlarga elektrolit 
quyish uchun rezina uchlik kiydirilgan po‟lat voronkadan foydalaniladi; bunday 
forornkalar plastinalarning akkumulyator qopqog‟i bilan tutashib qolishga yo‟l 
qo‟ymaydi. Quyishni osonlashtirish uchun 1,5 
l
li belgisi bo‟lgan 2 
l
li pshlat krujka 
ishlatiladi. 
Elektrolit zichligi uni ishlatish sharoitining haroratiga mos tushishi lozim. 
Elektrolitning harorati 30
0
dan oshiq bo‟lmasa, uni quyish mumkin. Elektrolit 
plastinalariga shimilishi uchun kamida ikki soat talab qiladi, keyin elektrolit sathi 
plastinalardan 5 – 6
mm
yuqori qilib o‟rnatiladi va akkumulyator zaryadlashga 
qo‟yiladi. 
Ishqor bilan ishlaganda juda ham ehtiyot bo‟lish kerak, chunki u organik 
to‟qimalarni; chunonchi teri, soch, sherstni buzadi. Uni neytrallash uchun bor 
kislotasining eritmasi ishlatiladi. Ishqor bilan faqat rezina qshlqop, fartuk va 
ko‟zoynakda ishlash mumkin. 
Zaryadlash rejimi, ya‟ni tok qiymati va zaryadlash vaqti akkumulyatorlar 
barareyasini saqlash muddatiga va harorat sharoitlariga bog‟liq. Agar saqlash 
muddati yarim yildan oshmasa, bir marta “kuchli zaryadlanadi”, ya‟ni 40A tok bilan 
5 soat davomida, keyin tokni 20A
 
gacha tushirib, yana 3 soat davomida 
zaryadlanadi. Ikki yilgacha saqlanasa, bitta va hatto uchta trenirovka tsikli va 40A 
tok bilan 3 soat davomida, 20A bilan yana 3 soat davomida “normal zaryadlash” 
o‟tkaziladi. 
Agar temir-nikelli akkumulyatorlar past haroratda ishlatishga berilsa, trenirovka 
tsikllar soni 2 va undan ham ko‟p marta oshiriladi. SHundan keyin “kuchli 
zaryadlash” o‟tkaziladi. 
Bundan tashqari 20A tok bilan har sektsiyada 3V kuchlanish qolguncha 
“trenirovka zaryadlash” va 24A tok bilan 25
0
haroratda har sektsiyada 3V kuchlanish 
qolguncha “kontrol zaryadsizlanish” o‟tkaziladi. Tokning qiymatini zaryadsizlash 
vaqtiga ko‟paytirib amper-soatlar aniqlanadi. 
Tirnirovka tsikllarda “normal zaryadlash” va “trenirovka zaryadsizlash” 
o‟tkaziladi. 
Temir – nikelli akkumulyatorlarning bitta sektsiyasini zaryadlash uchun 40A 
tokda 5,3V kuchlanish kerak. Zaryadlash vaqtida elektrolit harorati kuzatib boriladi. 
Elektrolit harorati 40
0
ga ko‟tarilsa, uni sovitish uchun zaryadlash to‟xtatiladi. 

---

32 
Zaryadlash to‟gagach, elektrolit sathini plastinalarning eng yuqori uchidan 15
mm 
ko‟tarish lozim. Bunda akkumulyatorga kerakli zichlikdagi elektrolit quyiladi. 
Kislatali akkumulyatorlardan farqi temir - nikelli akkumulyatorlarni zaryadlashda 
gaz ajralib chiqishi “qaynashi” zaryadlanish tamom bo‟lganligini bildirmaydi. 
SHuning uchun akkumulyatorlar kislotali akkumulyatorlardan alohida zaryadlanadi 
va saqlanadi.
Starter tipidagi temir – nikelli akkumulyatorlar batareyasiga qarov. 
Akkumulatorlarning sirti har kuni latta bilan artib turiladi va u toza, quruq holda 
saqlanadi, 
akkumulyatorlarning 
konteynerlarda, 
sektsiyalarning 
mashinada 
mahkamlanishi klemma va simlarning ham puxtaligi tekshirib turiladi. Elektrolit 
sathi tekshirib turiladi va kamygan bo‟lsa, distillangan suv quyiladi. Bunda quyish 
og‟zining tiqinlaridagi teshiklar tozalanadi. Elementlar orasidagi birikmalar 
mahkamlanadi va vazelin bilan moylanadi. 
Avtomobil 5 ming 
km
yo‟l yurgach, quydagilar bajariladi:
1. Elektrolit zichligi tekshiriladi.
2. Regulyator kuchlanish tekshiriladi. U havoning harorati – 35
0
bshlganda 14,5+ 
0,2V
v
; harorat – 35
0
dan past bo‟lganda 15,0+0,3V bo‟lishi kerak. 
3. Akkumulyatorlar batareyasini qishda “kuchli”, boshqa vaqtda “normal” 
zaryadlab turish kerak.
Qish va yozgi ishga o‟tilganda temir-nikelli akkumulyatorga mavsumiy qarov 
o‟tkaziladi. Qish sharoitida ishlashga o‟tilganda quydagi ishlar bajariladi: 
akkumulyator sektsiyalari mashinadan olinadi, “kontrol zaryadlash” o‟tkaziladi, 
qolgan sig‟im aniqlanadi, “trenirovka tsikl” o‟tkaziladiiiii va “kuchli zaryadlanidi”. 
Qishki rejimda ishlashga o‟tishdan oldin ikki yilda bir marta elektrolit almashtiriladi, 
bunda sektsiya oldindan yuviladi, sektsiya yuvilgandan keyin tezda elektrolit quyish 
kerak. Qishda akkumulyator batareyasini o‟rab qo‟yish foydali. 
Yozgi mavsumda ishlashga o‟tishda elektrolit zichligi kamaytiriladi va 
elektrolitda o‟yuvchi litiy bshlmasa, u qo‟shiladi. Rostlanadigan kuchlanish 
qiymatini 14,2 – 14,5V gacha kamaytiriladi. 
Temir - nikelli akkumulyatorlar batareyasining nuqsonlari quydagicha: 
akkumulyatorlar baklari o‟rtasida potentsiyallar farqi borligi avval aytib o‟tilgan edi, 
shuning uchun kutilmaganda qo‟shni baklar orasiga metall buyum tushib qolsa ular 
qisqa ulanib zaryadsizlanadi.
Temir - nikelli akkumulyatorlarning sig‟imi qator sabablarga ko‟ra kamayishi 
mumkin. CHunonchi, to‟la zaryadlamaslik, uzoq muddat elektrolitni almashtirmay 
ishlatish, yozda elektrolitga o‟yuvchi litiy qo‟shmaslik oqibatida, bu hollarda 
akkumulyatorlarning ish qobiliyatini tiklash mumkin. 
Quydagi sabablarga ko‟ra akkumulyatorlar sig‟imi qaytarib bo‟lmaydigan 
darajada yo‟qoladi: elektrolitga hatto oz miqdorda bo‟lsa ham kislota tushsa, 
akkumulyator sathi pasayib ketgan elektrolit bilan ishsa, plastinalar shishib ketsa, 
akkumulyatorni suvda yuvilgan plastinalar bo‟lsa-yu, elektrolit to‟ldirilmagan 
bo‟lsa. Yuqoridagi sabablar natijasida plastinalarning yo turli qutubdagi plastinalar 
qisqa ulab qoladi. Sektsiyadagi bunday akkmulyatorni benuqsoni bilan almashtirish 
kerak. 
Agar trenirovka tsikli o‟tkazilganda “kontrol zaryasizlash”da akkumulyatorning 
sig‟imi nominal qiymatidan 30% kamayib ketsa ham akkumulyator almashtiriladi. 

---

33 
Agar sihim 30% oshiq, lekin 50% dan kam bo‟lsa, u quydagicha tiklanadi. 
Akkumulyator 14A tok bilan 1V kuchlanish qolguncha zaryadsizlanadi, elektrolit 
tokiladi va distillangan suv quyib 24 soat saqlanadi. Keyin suv tokiladi, agar suvda 
quyva ko‟p bo‟lsa, yana 2 – 3 marta yuvilada va 1,27 g/sm3 zichlikdagi yangi 
elektrolit quyiladi. Keyin ikkita trenirovka tsikli o‟tkaziladi va “kuchli 
zaryadlanadi”. Bu holda elektrolit zichligi kamayadi, chunki plastinalarni yuvganda 
qolgan suv bilan aralashadi. 
Nazorat savollari. 
1. Qo‟rg‟oshin-kislatali akkumulyator batareyasini vazifasini tushuntiring ? 
2. Qo‟rg‟oshin-kislatali akkumulyator batareyasinituzilishini tushuntiring ? 
3. Qo‟rg‟oshin-kislatali akkumulyator batareyasini belgilanishini tushuntiring ? 
4. Qo‟rg‟oshin-kislatali akkumulyator batareyasini qanday suyuqlik quyiladi ? 
5. Elektrolit qanday tayyorlanadi ? 
6. Qo‟rg‟oshin-kislatali akkumulyator batareyasini ichki qarshiligini tushuntiring 
? 
7. Temir – nikelli akkumulyatorlar batareyasining tuzilishini tushintiring ? 
8. Temir – nikelli akkumulyatorlar batareyasi qanday markalanadi, u nimani 
bildiradi ? 
9. Temir – nikelli akkumulyatorlar uchun elektrolit qanday tayyorlanidi ? 
10. Temir – nikelli akkumulyatorlar batareyasiga zaryadlash va zaryadsizlash 
ishlari qo‟llaniladi.