Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

1.3. Ishqorli akkumulyatorlar batareyasi 
Ba‟zan avtomobillarga ishqorli temir-nikelli akkumulyatorlar batareyasi 
o‟rnatiladi. Ularning qo‟rg‟oshinq kislotali akkumulyatorlar batareyasiga nisbatan 
afzalliklari quyidagilardan iborat: mexanikaviy mustahkamligi (baklar po‟latdan 
yasalgan), qisqa tutashish va ortiqcha zaryadsizlanishga sezgir emas, o‟z-o‟zidan 
zaryadsizlanishi kichikroq; tez zaryadlanuvchan. Kamchiliklari: massasi og‟ir, ya‟ni 
o‟lchamlari o‟zgarmagan holda kislotali akkumulyator batareyalariga nisbatan ikki 

---

29 
marta og‟ir, qimmatga (akkumulyator tarkibiga kiruvchi nikel qimmatbaho 
metalldir) tushadi.
Ishqorli temir-nikelli akkumulyator quydagicha tuzilgan. Po‟lat bak bir-
biridan ajratilgan ikki guruppa plastinalar joylashgan. Elektrolit sifatida ishqorning 
suvdagi eritmasi ishlatiladi. Musbat va manfiy plastinalar tuzilishiga ko‟ra bir-biriga 
o‟xshash. Har bir plastina devorlarida mayda teshikli yassi metal trubalardan 
(lamellardan) iborat. Trubalarning ichi aktiv modda bilan to‟ldirilgan. Trubalar 
qalinligi 0,1 
mm
bo‟lgan po‟lat tasmadan tayyorlangan. Musbat plastinalar uchun 
nikelь bilan qoplangan po‟lat tasma ishlatiladi. Tasmadagi 0,25 x 0,35
mm
o‟lchamli 
teshiklar barcha yuzaning 14% ni tashkil qiladi.
Musbat plastinalarning aktiv massasi 25% grafit, 75% nikel oksidi 
gidrantidan iborat. 
Manfiy plastinalarning aktiv massasi temir ikki oksidi bilan oz miqdorda 
marganets aralashmali temir kukunidan iborat. Manfiy plastina trubalar uchun 
iglatilgan po‟lat tasma nikel bilan qoplanmaydi, undagi teshiklar barcha yuzaning 
17% ni tashkil qiladi. 
Musbat va manfiy plastinalarning trubalari presslanadi va shundan keyin tekis 
paket ko‟rinishini oladi. Ular po‟lat karkaslarga presslanadi va nuqtaviy 
(tochechniy) 
payvandlanadi. Musbat plastinalarining karkaslari nikel bilan 
qoplangan bo‟ladi.
Bir xil qutubdagi plastinalar baretkaga payvandlab yarim bloklarga yig‟iladi; 
baretkalarning chiqib turgan shtirlari bo‟ladi. 
Yarim blokka yig‟ilgan plastinalarning soni qutibligiga va akkumularorning 
sig‟imiga bog‟liq. Masalan, 70A.s sig‟imli akkumulatorlar uchun blokda 12 ta 
musbat, 13 ta manfiy plastinalar bo‟ladi.
Turli qutubdagi plastinalar o‟zaro tegib qolmasligi uchun plastinalar orasiga 
diametri 2 
mm
li ebonit sterjinlar qo‟yiladi. Plastinalar vertikal qovurg‟alariga 
viniplas g‟loflar kiydiriladi, ular plastinalarni o‟zaro tegib qolishidan saqlaydi 
(plastinalar orasidagi masofa 1,5 
mm
). SHunday qilib, ebonit sterjinlar va viniplast 
g‟iloflar separatorlar (ajratgichlar) vazifasini o‟taydi.
Bak ham, uning qopqog‟i ham nikel bilan qoplangan po‟latdan yasalgan. 
Yig‟ilgan plastinalar bloki chiqib turgan shtirlardagi gayka bilan bakning 
qopqog‟iga mahkamlanadi. Sterjanlarni izolyatsiyalash uchun ebonit vtulkalar 
zichlash uchun rezina qistirmalar qo‟llanadi. 
Manfiy plastinalar bakka tegib qolmaligi uchun bak bilan plastinalar bloki 
orasiga viniplastdan qistirma qo‟yiladi. Bloklar bakka o‟rnatilgandan keyin po‟lat 
taglik bak devorlariga payvandlanadi. Plastinalar bloki bakda ochilgan holda turadi. 
Yarim akkumulyatorlar sektsiyaga uchtalab yig‟iladi. Akkumulyatorlar 
osilgan holda bak devorlari orasida havo bo‟shlig‟i qoldirib konteynerga tsapfalar 
yordamida mahkamlanadi. Bunday tadbir akkumulyatorlarning baklari o‟rtasida 
elektr kontakt bo‟lishiga yo‟l qo‟ymaydi; chunki ular orasida potentsiallar farqi bor. 
Akkumulyatorlar batareyasi uchta sektsiyadan yig‟ilgan bitta sektsiyaga 
ketma-ket ulangan uchta akkumulyatorning nominal kuchlanishi 4v ga, uchta ketma-
ket ulangan sektsiyaniki esa 12V ga teng. 
Elektrolit sifatida o‟yuvchi kaliyning suvdagi eritmasiga oz o‟yuvchi litiy 
qo‟shib ishlatiladi; ayniqsa yozda akkumulyatorni zaryadlash va zaryadsizlanish 

---

30 
vaqtida undagi ishqorning qiymati o‟zgarmaydi, binobarin elektrolit zichligi ham 
o‟zgarmaydi, shuning uchun zaryadi g‟olatini areometr bilan aniqlab bshlmaydi. 
Temir-nikelli akkumulyatorlar ishlaganda plastina trubalaridagi aktiv 
moddalarning tarkibi o‟zgaradi. Zaryadlash vaqtida musbat plastinalarning aktiv 
massasi nikel (II) gidroksiddan nikel (II, III) – oksidiga, manfiy plastinalarning aktiv 
massasi esa temir (II) – gidroksid toza temirga aylanadi.
Zaryadsizlanish vaqtida musbat plastinalarda nikel (II) – gidroksidi, 
manfiylarida (II) – gidroksid hosil bo‟ladi.
Ishqorli akkumulyatorlarning e.yu.k. ning qiymati plastinalar aktiv 
moddasining oksidlanish darajasiga bog‟liq; zaryadlangan holatda e.yu.k. 1,48V, 
zaryadsizlanganda esa 1,35V bo‟ladi.
CHegaraviy 
zaryadsizlanish 
kuchlanishining 
qiymati 
temir-nikelli 
akkumulyatorlar uchun 5 soatli zaryadsizlash tejimida va 25
0
temperaturada 1v ga 
teng.
Temir-nikelli akkumulyatorlarning o‟rtacha ish kuchlanishi 1,33 – 1,35V ga 
teng. 
Temir-nikelli akkumulyatorlarning nominal sig‟imi 25
0
da va 5 soatli 
zaryadsizlanish rejimida kuchlanish 1v gacha tushirib aniqlanadi.
Ishqorli akkumulyatorning xarakterli xususiyati elektrolitning elektrkimyoviy 
jarayonlarda qatnashmasligidir (u faqat elektr zaryadlarni tashishga xizmat qiladi). 
SHuning uchun ishlayotganda elektrolitning zichligi o‟zgarmaydi va bundan 
akkumulyator holatini aniqlash mumkin emas. Ishqorli akkumulyator zaryad toki 
ta‟sirida ishlayotganda musbat plastinalar nikelining gidrat oksidi nikel 
gidrooksidiga, manfiy plastinalarning temir oksidi esa temir gidrooksidiga aylanadi. 
Ayrim 
avtomobillarga 
o‟rnatiladigan 
temir-nikelli 
akkumulyatorlar 
batareyasining 3x3 3SJN-70 markasi quyidagilarni: birinchi 3 raqami sektsiyalar 
sonini (batareyada uchta sektsiya bor); ikkinchi 3 raqami har bir sektsiyada uchtadan 
akkumulyator borligini; S harfi batareyaning startyor tipidagiligini: JN-temir nikelni; 
70-A soatda o‟lchanadigan sig‟imni bildiradi. 
Temir-nikelli akkumulyator batareyasini elektrolitini tayyorlash quydagicha: 
elektrolit tayyorlash uchun ikkita kranli po‟lat bakdan foydalaniladi. Bitta kran 
bakning tubida joylashgan bo‟lib, undan ishqorni eritganda ajraladigan cho‟kindilar 
tokiladi. Ikkinchi kran bak tagidan yuqoriroqda joylashgan bo‟lib undan tindirilgan 
elektrolitning yuzi qismi quyib olinadi. Kranlar ham pshlatdan tayyorlanadi.
Keramik yoki mis, rux yoki qalay bilan oqartirilgan idishlardan, shuningdek 
avval kislotali elektrolit bilan ishlagandan foydalanilgan idishlar va areometrlardan 
foydalanish mumkin emas. 
Ishqorli elektrolit quydagicha tayyorlanadi. Bakka distillangan suv quyiladi va 
unga maydalangan o‟yuvchi kaliy bo‟laklari solinadi. O‟yuvchi kaliy bo‟laklari asta-
sekin solinadi va po‟lat xivich bilan tinmay aralashtirib turiladi. Ishqor eriganda 
issiqlik ajralib chiqadi. Eritmani sovitish va tindirish uchun u bakda 15-20 soat 
qoldiriladi. Keyin eritmaning yuzidagi quyqa qismi tshkib tashlanada va suv quyib 
elektrolitning zichligi kerakli darajaga yetkaziladi. 
1,23