Transkripsiya va transliteratsiya

Transliteratsiya. Biror tilning yozma yodgorliklarini yoki ma’lum bir matnni (masalan, arab alifbosida yozilgan eski o‘zbek tili yodgorliklarini) nashr etishda shu yodgorliklarning yozuv sistemasini boshqa til yoki yodgorlik bosilayotgan xalqning mavjud yozuv sistemasi orqali ifodalash translitera-siya deb ataladi. Demak, transliteratsiya – biror yozuv harflarini boshqa bir yozuv harflari bilan almashtirib ifodalash usulidir.
Transkripsiyaning tuzilishi. Tilshunoslikda keng miqyosda qo‘llana-digan lotin alfaviti asosida tuzilgan transkripsiya xalqaro fonetik alfavit (Mejdunarodnыy foneticheskiy alfavit – MFA) nomi bilan yuritiladi.
Rus grafikasi asosida tuzilgan transkripsiyalar turkshunos va russhu-noslarning ishlarida keng tarqalgan bo‘lib, transkripsiya belgilarini qo‘llaganlar, lekin o‘zbek tilining dialekt va shevalarini o‘rgangan turkolog va o‘zbekshunoslar o‘z ilmiy ishlarida turlicha transkripsiya belgilarini qo‘llaganlar. Ba’zilari lotin alfavitidan foydalangan bo‘lsa (E.D.Poliva-novning ishlarida), ba’zilari rus grafikasi asosida tuzilgan transkrip-siyalardan foydalangan (A.K.Borovkov, V.V.Reshetovlar)
SHevalarda uchraydigan har bir tovushni ifodalash uchun transkripsiyada ayrim belgi olish talab qilinadi. Ammo shuni aytish kerakki, mavjud transkripsiya sistemalari bu talabga to‘liq javob bera olmaydi. Ayrim hollarda bosmaxona imkoniyatlarini hisobga olib, bir tovush uchun 2 harf ishlatilishi ham uchraydi. Masalan: ng va dj mustaqil fonemalarining 2 harf bilan berilishi kabi.
Kitobda ishlatilgan transkripsiya. Kitobda ishlatilgan transkrip-siya sitemasida o‘zbek alfavitidagi e, yo, yu, ya dan tashqari hamma harflar qo‘llanadi. YOlashgan harflar transkripsiyada tovushlar birikmasi orqali quyidagicha beriladi:
e - ye, ye, yє.
yo - yɔ.
yu - yү, yu.
ya - yә, ya.
Boshqa alfavitlardan (ү, ө, ә, ы) belgilar olindi. Bulardan ү va ө belgilari shu unlilarning oldingi qator ekanligini, yumshoqligini ko‘rsatadi. gүl, kөl kabi; (ә) esa umum o‘zbek shevalariga xos bo‘lgan oldingi qator keng unli tovushni ifodalaydi: lәttә, әrәvә.
Transkripsiyada undosh tovushlarning yumshoqligi ham alohida belgi bilan ifodalanadi. Masalan, l' - yumshoq l.
Unlilar. Unli tovushlarni ifodalash uchun quyidagi transkripsion belgilar olingan: