Tovush tushishi

Tovush tushishi.

1. 
   So’z yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush tushishi
   

Fe’l yasalishi	Sifat yasalishi	Ot yasalishi
Yig’i+la=yig’la O’yin+a=o’yna Qiyin+a=qiyna Ulug’+ay=ulg’ay Sariq+ay=sarg’ay Sust+ay=susay O’rin+a=o’rna Qizil+ar=qizar Chaqin+a=chaqna Ingir+a=Ingra Ho’ngir+a=ho’ngra	O’tir+oq=o’troq Og’iz+aki=og’zaki Ayir+im=ayrim	Buyur+uq=buyruq Qayir+oq=qayroq

2. 
   Sintaktik shakl yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush tushishi
   

Egalik qo’shimchalari ta’sirida

Kelishikm qo’shimchalari ta’sirida

O’g’il=o’g’lim, o’g’ling, o’g’li O’rin=o’rnim, o’rning, o’rni Egin=egnim, egning, egni Og’iz=og’zim, og’zing, og’zi Bo’yin=bo’ynim, bo’yning, bo’yni Bag’ir=bag’rim, bag’ring, bag’ri Qo’yin=qo’yin, qo’yning, qo’yni Singil=singlim, singling, qingli Ko’ngil=ko’nglim, ko’ngling, ko’ngli Qorin=qornim, qorning, qorni Bo’g’iz=bo’g’zim, bo’g’zing, bo’g’zi Mag’iz=mag’zim, mag’zing, mag’zi Yarim=yarmim, yarming, yarmi Burun=burnim, burning, burni Shahar=shahrim, shahring, shahri Zahar=zahrim, zahring, zahri

Mening=men+ning Meni=men+ni Meniki=men+niki Sening=sen+ning Seni=sen+ni Seniki=sen+niki <-niki qo’shimchasi lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha hisoblanadi>

3. 
   Lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush tushishi
   

   Fe’l nisbati hosil qiluvchi qo’shimchalar ta’sirida i tovushi tushadi	Jamlovchi son hosil qiluvchi qo’shimchalar ta’sirida i tovushi tushadi
   Ayril=ayir+il Qayril=qayir+il	Ikki=ikkala, ikkov, ikkovlon Olti=oltala, oltov, oltovlon Yetti=yettala, yettov, yettovlon

4. 
   Yetakchi va ko’makchi fe’llar hamda to’liqsiz fe’llarda tovush tushishi
   

Edi, ekan, emish, emas to’liqsiz fe’llari bilan birga qo’llanganda to’liqsiz fe’lning 1-bo’g’inidagi o’rta keng unli tushib qoladi

Kelgan emas – kelganmas, borgan emish – borganmish, borar edi – borardi, borar ekan – borarkan kabi.

Yetakchi fe’l a bilan tugagan bo’lsa, ko’makchi fe’l o bilan boshlansa, yetakchi fe’l asosidagi a unlisi tushib qoladi

Ayta oladi – aytoladi, yeta olmadim – yetolmadim kabi.

5. 
   Talaffuzda tovush tushishi
   

Qator undosh bilan tugagan so’zlarda talaffuzda qator undoshlardan biri tushib qoladi, lekin yozuvda, albatta, yoziladi

Go’sht>go’sh, xursand>xursan, Toshkent>Toshken, dastyor>dasyor kabi

Tovush ortishi

1. 
   So’z yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush ortishi
   

Ayrim so’zlardan sifat yasalganda so’z asosida tovush ikkilanishi, ya’ni tovush ortishi kuzatiladi

Sifat yasalishi	Ot yasalishi	Fe’l yasalishi
Achi+q=achchiq Isi+q=issiq Sasi+q=sassiq Fan+iy=fanniy His+iy=hissiy Tib+iy=tibbiy	Jiz+a=jizza Shar+os=sharros Chuv+os=chuvvos Var+ak=varrak G’ur+ak=g’urrak	Ega+la=egalla

2. 
   Sintaktim shakl yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush ortishi
   

Egalik qoshimchalari ta’sirida	Kelishik qo’shimchalari ta’sirida
Рarvo+im=рarvoyim Obro’+ing=obro’ying Mavqe+imiz=mavqeyimiz Mavzu+ingiz=mavzuyingiz Avzo+im=avzoyim	U+ga=unga Shu+dan=shundan Bu+day=bunday O’sha+aqa=o’shanaqa U+im=unim Bu+im=bunim

Рarvo, obro’, mavqe, avzo so’zlariga I va II, III shaxs egalik qo’shimchasi; mavzu so’ziga I va II shaxs egalik qo’shimchasi qo’shilganda so’z asosida til o’rta, jarangli, sirg’aluvchi undosh ortadi va shunday yoziladi.

U, bu, shu, o’sha olmoshlariga –ga, -da, -dan, -day, -cha, -aqa qo’shimchalari va egalik qo’shimchalaro qo’shilsa, so’z asosida til oldi, jarangli, рortlovchi undoshi ortadi va shunday yoziladi.

3. 
   Lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush ortishi
   

Yemoq, demoq fe’llariga majhul nisbat va birgalik nisbat shakllari hamda harakat nomi shakli qo’shilganda so’z asosida til o’rta, jarangli, sirg’aluvchi ortadi va shunday yoziladi

Yemoq+il=yeyilmoq

Demoq+il=deyilmoq

Yemoq+ish=yeyishmoq

Demoq+ish=deyishmoq

4. 
   Talaffuzda tovush ortishi
   

So’zlarda unlilar yonma-yon kelganda ular orasida talaffuzda y ortgan holda aytiladi, lekin shunday yozilmaydi

Keng unlidan keyin tovush ortishi

Said>Sayid, shoiy>shoyir, doim>doyim

Tor unlidan keyin tovush ortishi

Tabiat>tabiyat, shariat>shariyat, shior>shiyor

Tovush almashishi

1. 
   So’z yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush almashishi
   

Fe’l yasalishi	Ot yasalishi	Sifat yasalishi
Ong+la=angla Son+a=sana Yosh+a=yasha Ot+a=ata Yosh+ar=yashar	Yor+a=yara Ishqa+r=ishqor Tala+n=talon Qara+l=qarol Tara+q=taroq So’ra+q=so’roq Bo’ya+q=bo’yoq O’ta+q=o’toq Qayra+q=qayroq Yama+q=yamoq Qiyna+q=qiynoq Sana+q=sanoq Suva+q=suvoq	Chuchi+k=chuchuk Ilg’a+r=ilg’or Sovi+q=sovuq Quri<>fe’l+q=quruq Tarqa+q=tarqoq Sayra+qi=sayroqi Quvna+q=quvnoq Mudra+q=mudroq Yumsha+q=yumshoq Qayna+q=qaynoq O’yna+qi=o’ynoqi Yig’la+qi=yig’loqi

a bilan tugagan fe’llardan –q qo’shimchasi yordamida ot yasalganda, so’z asosidagi a tovushi o tovushiga almashadi.

a bilan tugagan fe’llardan –q va –qi qo’shimchasi yordamida sifat yasalsa, a tovushi o tovushiga almashadi.

i bilan tugagan fe’llardan –q qo’shimchasi bilan sifat yasalganda i unlisi u unlisiga almashadi.

Ayrim so’zlarga –q qo’shimchasi qo’shilsa ham, tovush almashmaydi qavi – qaviq, og’ri – og’riq, ili – iliq kabi.

Quyidagi so’zlarda bir necha tovush o’zgarishlari kuzatiladi

O’ynoqi	O’yin+a	O’yna+qi	2ta tovush o’zgarishi: 1ta tovush tushishi, 1ta tovush almashishi
Yig’loqi	Yig’i+la	Yig’la+qi	2ta tovush o’zgarishi: 1ta tovush tushishi, 1ta tovush almashishi
Buyrug’ingiz	Buyur+uq	Buyruq+ingiz	2ta tovush o’zgarishi: 1ta tovush tushishi, 1ta tovush almashishi
Qiynog’i	Qiyin+a	Qiyna+q	Qiynoq+i	3ta tovush o’zgarishi: 1ta tovush tushishi, 2ta tovush almashishi
Sanog’im	Son+a	Sana+q	Sanoq+im	3ta tovush almashishi

2. 
   Sintaktik shakl yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush almashishi
   

va bilan tugagan so’zlarga egalik qo’shimchalari qo’shilsa, tovushi tovushiga, tovushi tovushiga almashadi:

Tilak+im=tilagim

Qishloq+im=qishlog’im

Ba’zi so’zlar bundan mustasno: nok, chok, erk, ishtirok, huquq, ravnaq, ko’rk, idrok, nutq, zavq kabi, nok+im=nokim

va bilan tugagan so’zlarga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi –ga qo’shimchasi qo’shilsa, qo’shimchada tovush almashishi kuzatiladi:

Tilak+ga=tilakka

Yaрroq+ga=yaрroqqa

3. 
   Lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi natijasida tovush almashishi
   

va bilan tugagan fe’llarga -gan sifatdosh yasovchi qo’shimcha va -gach, -guncha, -gudek, -gancha, -gani ravishdosh yasovchi qo’shimchalar, erkalash va achinish qo’shimchasi -gina, chegaralash qo’shimchasi -gacha qo’shilsa, qo’shimchada tovush moslashishi kuzatiladi:

Ek+gan=ekkan

Yoq+gach=yoqqach

Tuzuk+gina=tuzukkina

Qishloq+gacha=qishloqqacha

va bilan tugagan fe’llardan <-v> qo’shimchasi yordamida harakat nomi yasalganda tovushi tovushiga, tovushi tovushiga almashadi:

Sayla+v=saylov

O’qi+v=o’quv