|
Nazorat savollari
1. Elektron hujjat deganda nimani tushunasiz?
2. Elektron hujjat aylanish (Elektron Data Interchange) tizimi
haqida tushuncha.
3. Mobil platformalariga asoslangan elektron hujjat aylanish
tizimlari o‘zi nima?
4. Elektron raqamli imzo nima?
214
15-BOB. ELEKTRON TIJORAT TIZIMIDA HUJJATLARNI
RASMIYLASHTIRISH
15.1. Elektron tijoratda kelishuv hujjatlari
Zamonaviy
iqtisodiy
rivojlanish
jarayonida
axborot
kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlaridan samarali foydalanish
dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab
chiqaruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi, xaridor va iste’molchilar o‘rtasidagi
huquqiy-moliyaviy munosabatlarni yuqori darajaga ko‘tarish, uning
tezkorligi hamda xavfsizlik ko‘rsatkichini oshirish, bunda elektron
tijorat va elektron to‘lov tizimi rivojlanishiga erishish muhim masaladir.
Elektron hukumat tizimi rivojlanayotgan bir davrda iqtisodiyotni
rivojlantirishning eng muhim omillaridan biri - pul aylanishini to‘g‘ri va
aniq tashkil qilishdan iborat, chunki bozor iqtisodiyoti tovar-pul
munosabatlarining holati va taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liqdir.
Korxona va tashkilotlar o‘zlarining xo‘jalik faoliyatlari jarayonida
doimo bir-birlari bilan aloqada bo‘ladilar. Ular o‘rtasida tovar
ayirboshlash jarayoni pul va pullik hisob-kitoblar yordamida amalga
oshiriladi. Tovar ayirboshlashning o‘zi esa pul aylanishining moddiy
asosi bo‘lib hisoblanadi. Uning asosida esa boshqa pullik munosabatlar
vujudga keladi (soliq organlari, pensiya fondi, bank muassasalari va
boshqalar). Axborot tizimining rivojlanishi nafaqat ishlab chiqarish
korxonalari yuksalishini ta’minladi, balki xizmat ko‘rsatish borasida
ham katta yutuqlarga sabab bo‘ldi. O‘zbekistonda aholiga xizmat
ko‘rsatish (servis, kommunal) sohasidagi munosabatlarni tartibga solish,
ularni sifatini yaxshilash ham Elektron hukumatning muhim
vazifalaridan biridir. Ko‘rsatilayotgan xizmatlar hajmi ham zaruriy
resurslarni prognoz qilish imkoniyatini beradi. Bu sohada ham elektron
pullar orqali to‘lovlarni amalga oshirilishi, bir tomondan, aholiga
qulayliklar beradi, ikkinchi tomondan, aholi va boshqa talabgorlar
ehtiyojlarini aniqlash ishlarini avtomatlashtirish imkoniyatini beradi.
Hozirda axborot texnologiyalari sohasi subyektlari tomonidan elektron
to‘lovlar va elektron tijoratni amalga oshirishni avtomatlashtirish
215
imkonini beruvchi xilma-xil texnologik yechimlar taklif etilmoqda.
Xususan, Internet tarmog‘ida plastik kartalar bilan to‘lovlarni amalga
oshirish imkonini beruvchi dasturiy ta’minot ishlab chiqilib, joriy etildi.
Internet tarmog‘ining “uz” domenida internet-do‘konlar mavjud bo‘lib,
foydalanuvchilariga masofadan turib, muayyan vaqt rejimida ehtiyoj
tovarlarini xarid qilish va xizmatlardan foydalanishlari uchun xizmat
tashkil etilganligi keng aholi qatlamlariga bu yo‘nalishdagi
imkoniyatlardan darak beradi. Bugungi kunda bank-moliya sektorida
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning o‘sib
boruvchi global tendensiyasi, bank plastik kartalari miqdorining o‘sishi
hamda elektron to‘lovlar va elektron tijoratning rivojlanib borishi
barobarida mamlakatimizda elektron to‘lovlar va elektron tijorat
sohasida loyihalarni amalga oshirilishi faollashmoqda. Mamlakatimiz
bank va moliya muassasalari Internet global tarmog‘i va mobil aloqa
vositalari orqali o‘z mijozlariga masofadan turib, elektron to‘lovlar,
“SMS-banking”, “Mobil-banking” kabi interaktiv bank xizmatlarni
ko‘rsatmoqdalar. Elektron tijorat va elektron to‘lovlarning rivojlanishi
aholiga, xizmat ko‘rsatish hamda savdo sotiq sohasiga bir qator qulay
imkoniyatlar taqdim etmoqda. Bu tizimning rivojlanishi ta’sirida
kelgusida ulkan yutuqlarga erishiladi. Masalan, biror aholiga maishiy
xizmat ko‘rsatish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi firma misolida buni
ko‘rib chiqamiz: quyida hozirgi kunda hisob-kitob jarayonlarining uch
usuli: -naqd pul orqali; -terminal orqali; -shartnoma asosidagi
ko‘rinishlari keltirilgan. Hisob kitobning naqd ko‘rinishi orqali
bajarilgan qismida pul mablag‘lari inkassa tashkiloti orqali, ya’ni
ma’lum hisob-kitoblar bajarilgandan keyin maishiy xizmat ko‘rsatish
faoliyati bilan shug‘ullanuvchi firmaning asosiy hisob raqamiga borib
tushadi. Terminal orqali hisob-kitoblardan tushgan pul mablag‘lari avval
maishiy xizmat ko‘rsatish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi firmaning
terminal schyotiga va undan kerakli hisob kitoblar bajarilgandan
keyingina asosiy hisob raqamiga borib tushadi. Shartnoma orqali
bajarilgan xizmatlar xizmat ko‘rsatuvchi va mijoz o‘rtasidagi kelishuv
asosida tuzilgan shartnoma asosida mijozning hisob raqamidan xizmat
ko‘rsatuvchining hisob raqamiga borib tushadi.
216
15.1-rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: |
