Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

13.3. Webmoney to‘lov tizimini ishlash texnologiyasi 
 
Elektron pul turlari juda ham ko‘p, ularga RUpay, Stormpay, 
Moneybookers, Liqpay, Wallet One, Money Mail tizimlari kiradi, ammo 
ular kam ishlatiladi. Asosiysi, virtual hamyon nima uchun kerakligini 
hal qilishdir. Hozirda barcha tizimlar tovarlarni onlayn sotib olish va 
to‘lash bilan shug‘ullanishadi, ammo WebMoney xorijiy to‘lovlar 
bo‘yicha eng yaxshisidir. 
Hamyonlar quyidagi vazifalari bilan bir-biridan farq qiladi: 

---

198 
-Hisobni to‘ldirish usuli: ATM, mobil, karta. 
-Pul mablag‘lari harakati uchun komissiya. 
-Pul birliklari. 
-Foydalanuvchi ma’lumotlari va uzatmalarining xavfsizligi 
darajasi. 
-Xizmatning mashhurligi. 
Bugungi kunda eng mashhur to‘lov tizimlarini ko‘rib chiqamiz, 
ya’ni ular: 
-barcha onlayn-do‘konlarda qabul qilingan WebMoney amaliy 
xizmat; 
-Yandex Money, faqat rublni, oddiy interfeysni qabul qiladi; 
-Qiwi, juda mashhur Internet-do‘konlar emas, terminal orqali 
kommunal xizmatlar
ni to‘lash oson. 
Elektron pul tizimlarida hisobga olish kerak bo‘lgan o‘z 
foydalanish qoidalari mavjud. WebMoney Transfer birinchilardan bo‘lib 
reytingda peshqadamlik qilmoqda.
WebMoney tizimi quyidagi xususiyatlariga ega: 
-tizim to‘rtta pul birligi bilan ishlaydi: dollar, Grivnalar, Belarusiya 
va Rossiya rubllari; 
- to‘lovlarni amalga oshirishdan ularni qabul qilishgacha har qanday 
operatsiyalar amalga oshiriladi; 
-hamyonni Sberbankda, kartalar va ayirboshlash shoxobchalari 
orqali to‘ldirishingiz mumkin; 
-shaxsni tasdiqlash uchun pasportni skanerlash kifoya; 
-kuchli himoya; 
-pulni tekshirish faqat tasdiqlangan bank hisob raqamiga o‘tkazilishi 
mumkin; 
-shtat ichidagi pul o‘tkazmalari uchun komissiya olinmaydi. 
WebMoney tizimida xizmat ko‘rsatish sohasida to‘lovlarni qulay 
amalga oshirish uchun hamma narsa mavjud bo‘lib, u ayni vaqtda 
raqamli formatga o‘tkazilmoqda. Bunga oziq-ovqat yetkazib berishdan 
tortib, uy yoki avtomobilning ijarasimi, biror joyga borish, hujjatlarni 
to‘ldirish, kartani rasmiylashtirilishini misol qilsa bo‘ladi. Hammasi 
oddiy: uyali telefon orqali ro‘yxatdan o‘tiladi va hamyon ochiladi. 

---

199 
WebMoney Transfer tizimi – INTERNETda to‘lov tizimi va 
biznes muhitini yaratish uchun 1998-yil tashkil topgan. Bu vaqt 
mobaynida tizim butun dunyo bo‘ylab 28 milliondan ortiq shaxslarni o‘z 
royxatiga oldi. WebMoney tizimi mablag‘ to‘plash, nizolarni hal qilish 
va xavfsiz operatsiyalarni tuzish, birja joy fondlarini saqlash xizmatlarni 
taqdim etadi. 
WebMoney texnologiya qadriyatlar o‘z mulkiy huquqlarini 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarish uchun yagona interfeysini barcha 
ishtirokchilari uchun ta’minlashga asoslangan. Barcha tizim a’zolari har 
qanday turdagi hamyonlar ochish imkoniga ega. 
Foydalanuvchining ro‘yxatga olish WMID raqamida barcha 
hamyonlar keeper ichida birlashtirildi. Tizim har bir a’zosini WM-
atestat orqali tekshirib o‘z ro‘yxatidan o‘tkazadi va ma’lumotlarni 
haqiqiyligini tasdiqlagandan keyingina WMID raqam beriladi.
Webmoney eng ishonchli, eng ommabop va o‘z o‘rniga ega 
bo‘lgan online-pul tizimi hisoblanadi. Misol tariqasida shuni aytib 
o‘tishim kerakki tajribali internetdan pul topuvchi kishilar (ustalar) 
albatta biror bir saytga a’zo bo‘lishdan avval, mazkur sayt webmoney 
tizimida ish qiladimi, yo‘qmi - shuni bilishga qiziqadilar. Agar sayt 
webmoney tizimida ish qilmasa bu saytga a’zo bo‘lmaydilar. 
WebMoney elektron to‘lov tizimida turli xil valyutalar bilan turli xil 
elektron hamyonlar yaratishingiz mumkin. Aytaylik, biron bir xizmat 
yoki tovar uchun to‘lash uchun sizga dollar kerak va sizda faqat rubl 
bor. Siz WebMoney elektron to‘lov tizimidan foydalangan holda zudlik 
bilan valyuta almashtirishni amalga oshirishingiz yoki har qanday 
elektron pul almashtirgichdan foydalanishingiz mumkin. 
Virtual pul fenomeni 1993-yildan moliyaviy tashkilotlar tomonidan 
o‘rganila boshlandi. Dastlab oldindan to‘langan plastik kartalar elektron 
to‘lov vositasi hisoblanar edi. Tahlil natijasida 1994-yilda virtual pullar 
huquqiy maqomga ega bo‘ldi. Oldindan to‘langan kartalardan 
foydalanishning texnologik sxemalarini o‘rgangan banklar bunday 
to‘lov tizimlarini tarqatish ularning rivojlanishi va o‘zgarishini doimiy 
ravishda kuzatib borishni talab qiladi. 1993-yildan boshlab virtual 
pullarni nafaqat smart-kartalar asosida, balki tarmoqlar asosida ham faol 

---

200 
rivojlantirish boshlandi. Uch yildan so‘ng, Yevropa markaziy banklari 
dunyoning turli mamlakatlaridagi EPS monitoringi to‘g‘risida qaror 
qabul qilishdi. Shundan so‘ng, virtual pul rivojlanishini tahlil qilish 
an’anaviy jarayonga aylandi. Dastlab, monitoring ma’lumotlari maxfiy 
edi, ammo 2000-yildan beri ular ommaga oshkor qilindi. Hozirgi vaqtda 
37 mamlakat aholisi doimiy ravishda yoki vaqti-vaqti bilan virtual 
pullardan foydalanadilar. 
Elektron pul turlari. 
Qoidaga ko‘ra, har qanday virtual pulga quyidagi tasniflar qo‘llaniladi: 
-Manzil yo‘li: smart-kartalar / tarmoq asosida. 
-Kirish darajasi: Anonim / Shaxsiylashtirilgan. 
-Hukumatning raqamli pullarga ta’siri: fiat / fiat. 
Smart-kartaga asoslangan - raqamli pulning bu turi 
mikroprosessorli plastik vosita bo‘lib, mijoz tomonidan emitent 
tashkilotga oldindan to‘lagan qiymatiga teng yoziladi. Kartalar banklar 
yoki nobank tashkilotlar tomonidan beriladi. Mijoz plastik to‘lov 
yordamida xaridlar va xizmatlar uchun to‘lov vositasini qabul qilishning 
barcha joylarida to‘lashi mumkin. Plastik kartochkalarning xilma-xilligi 
orasida ikki xil ajralib turadi: debet (o‘z mablag‘larini saqlash uchun, 
omonat, to‘lovlarni to‘lash uchun) va kredit (plastik karta egasi pulni 
ma’lum bir chegara ichida sarflaydi, keyinchalik u emitent tashkilotga 
qaytariladi). Smart-kartalar asosida raqamli naqd pullarni jalb qilishning 
mashhur varianti VisaCash va Mondex to‘lov tizimlarining mahsulotlari 
hisoblanadi. 
Tarmoqqa asoslangan-naqd pulning ushbu variantidan foydalanish 
uchun foydalanuvchi o‘z smartfoni yoki kompyuteriga maxsus dasturni 
o‘rnatishi kerak. Pul onlayn do‘konlarda, virtual kazinolarda, o‘yinlarda 
va boshqa operatsiyalarda xarid qilish uchun javob beradi. Ular ko‘p 
maqsadli bo‘lib, ular nafaqat chiqaruvchi tashkilotlar, balki boshqa 
kompaniyalar tomonidan ham qabul qilinadi. Tarmoqlarga asoslangan 
eng mashhur elektron to‘lov tizimlari orasida quyidagilarni ajratib 
ko‘rsatish mumkin: Yandex.Money, Webmoney, Cybercash, Rupay. 
Ushbu xizmat turi yuqori darajadagi xavfsizlikka ega. 

---

201 
Fiat va fiat bo‘lmagan pullar-virtual pulning yana bir tasnifi 
mavjud. Ular fiat va fiat bo‘lmaganlarga bo‘linadi. Birinchi variant- 
muayyan mamlakatning milliy valyutada ifodalangan pul birliklarini o‘z 
ichiga oladi. Fiat pullarning chiqarilishi va muomalasi davlat 
qonunchiligi bilan ta’minlanadi. Ikkinchi variant - xususiy to‘lov tizimi 
tomonidan chiqarilgan valyuta. Turli mamlakatlarning davlat organlari 
ma’lum bir darajada pul bo‘lmagan pullarning chiqarilishi va 
muomalasini nazorat qiladilar. Ushbu parametr turli xil kredit pullari 
bilan bog‘liq boladi. 
Elektron pullar va ulardan foydalanish shakllari. 
Qoida tariqasida, elektron pul onlayn biznes sohasida qo‘llaniladi. 
Ushbu to‘lov vositasini bozor iqtisodiyotining shakli sifatida ko‘rib 
chiqamiz. Virtual pul yordamida mijozlar va kompaniyalar o‘rtasida 
hisob-kitoblarni amalga oshirishingiz mumkin, shu bilan birga ko‘p 
keraksiz xarajatlarni yoki vaqtni yo‘qotishni oldini olamiz. Texnik 
komponent tufayli elektron to‘lovlar darhol amalga oshiriladi, bu esa 
ushbu usulni bank operatsiyalaridan ajratib turadi. 
Internet orqali to‘lovlar. 
Rossiyaliklar 
elektron 
pul 
tizimlaridan 
foydalanishni 
boshlaganining sabablaridan biri bu darhol Internet orqali to‘lovlarni 
amalga oshirish qobiliyatidir. Tashkilotlarning, jismoniy shaxslarning 
tafsilotlari, boshqa hamyonlarga kommunal yoki uyali aloqa uchun 
to‘lovlar ko‘rinishidagi boshqa hisoblarga pul yuborishi mumkin. 
Barcha operatsiyalar tizim tomonidan saqlanadi va kuzatiladi. 
Mijozlarning an’anaviy imzosi o‘rniga elektron raqamli imzo ishlatiladi 
- bu foydalanuvchilarning mablag‘larini himoya qilishning eng ishonchli 
usuli. 
Kredit kartalari. 
Virtual puldan foydalanishning yana bir variant - bu kredit kartalar. 
Jismoniy plastik vositalar yordamida elektron hamyon egasi 
supermarketlarda, mehmonxonalarda va kredit kartalari qabul 
qilinadigan joyda xaridlarni to‘lashda virtual tejashga pul sarflashi 
mumkin. Biroq, bu holda pulni yo‘qotmaslik uchun shaxsiy 
ma’lumotlarni uchinchi shaxslarga o‘tkazmaslik juda muhimdir. 

---

202 
Internet-do‘konlarda bunday kartalarning tafsilotlarini saqlash ayniqsa 
xavflidir. 
ATM. 
Tezkor xizmat ko‘rsatish terminallari va bankomatlar virtual 
pullardan foydalanishning yana bir qulay usuli hisoblanadi. Naqd pulni 
olish uchun to‘lov tizimida bank rekvizitlari bilan, lekin jismoniy 
tashuvchisiz onlayn kartani chiqarish kerak. U darhol chiqariladi va 
nafaqat bankomatlar orqali naqd pul olish, balki Internetda xaridlarni 
to‘lash uchun ham imkon beradi. Bank terminallari yordamida 
foydalanuvchilar nafaqat virtual hamyonlardan pul olib qo‘yishlari, balki 
onlayn hisoblarni to‘ldirishlari mumkin. 
Bank cheklari. 
Moliyaviy tashkilotlarning kassalarida naqd pul olish uchun 
elektron cheklarni, masalan, bank cheklarini berish variantini ko‘rib 
chiqish mumkin bo‘ladi, bunday holatda bir necha usullardan 
foydalanish mumkin bo‘ladi: 
-pul mablag‘larini bank hisob raqamiga o‘tkazish, keyinchalik olib 
qo‘yish bilan; 
-virtual omonatlarni ularni naqd pulga almashtiradigan bankka 
o‘tkazish bilan; 
-xalqaro to‘lov tizimidan foydalangan holda elektron pulni istalgan 
bankda olish imkoniyati bilan yuborish bilan foydalanish mumkin 
bo‘ladi. 
Elektron to‘lov tizimlarining ishlash texnologiyasi. 
Har bir tizimning ishlash tamoyillari mavjud. Bunday bankdan 
tashqari to‘lov xizmatlarining asoschilari o‘zlarining raqamli 
valyutalarini (Bitcoin, DigiCash, WebMoney, akkreditivlar, sertifikatlar, 
E-Gold) kiritadilar. Gap shundaki, elektron pullarni rubl yoki dollar 
shaklida ko‘rib chiqish noqonuniydir. Aslida, foydalanuvchilar faqat 
EPS o‘z obro‘siga g‘amxo‘rlik qilishiga umid qilishlari mumkin, chunki 
qonuniy kafolatlar umuman yo‘q. 
Turli xil to‘lov tizimlarining ishlash tamoyillari o‘xshashdir. 
Ta’sischilar o‘zlarining valyutalarini chiqaradilar, shundan so‘ng bulutli 
moliyaviy tuzilma tashkil qilinadi, unga quyidagilar kiradi: 

---

203 
-foydalanuvchi hisoblarida operatsiyalar amalga oshiriladigan va 
yangi ishtirokchilarni ro‘yxatga olinadigan rasmiy Internet-portal. 
-mijozning qancha puli borligi haqida ma’lumotga ega elektron 
hamyonlar. 
-foydalanuvchi hamyonlarini to‘ldirish uchun onlayn terminallar 
yoki shlyuzlar. 
Ba’zi to‘lov tizimlari o‘zlarining bankomatlar tarmog‘ini yoki 
almashtirish shoxobchalarini yaratadilar. EPS real pulni elektron shaklga 
o‘tkazish amalga oshiriladigan moliyaviy institut bilan hamkorlikni 
o‘rnatishi shart. 
Hamyonni ochish. 
Onlayn hamyonni yaratish uchun foydalanuvchi shaxsiy 
ma’lumotlar va telefon raqamini ko‘rsatgan holda anketani to‘ldirishi 
kerak. Shuni ta’kidlash kerakki, dastlab mijoz tizimdagi to‘lovlarga 
anonim kirish huquqini oladi, shuning uchun pasport ma’lumotlari 
ko‘pincha tekshirilmaydi. Biroq, yuqori darajaga chiqish va tizimning 
barcha xususiyatlariga kirish uchun identifikatsiyadan o‘tish kerak 
bo‘ladi. Bundan tashqari, mijoz bank kartasini hamyonga ulashi 
mumkin. Ushbu parametr PayPal xizmati tomonidan ta’minlanmaydi, 
ammo Yandex.Money yoki WebMoney to‘lov tizimlarida xizmat 
mavjud. 
Elektron diskdan foydalanish tartibi quyidagi bosqichlarni o‘z 
ichiga oladi. 
-tanlangan tizimda ro‘yxatdan o‘tish. 
-kompyuterga maxsus dasturni o‘rnatish (masalan, WebMoney 
Keeper va boshqalar). 
-bir vaqtning o‘zida virtual hamyonni yoki bir nechta (valyuta 
analoglari) yaratish. 
Hisobni to‘ldirish. 
Elektron hamyonlar bilan kiruvchi va chiquvchi operatsiyalarni 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri sayt orqali amalga oshirish oson bo‘lsa, unda mavjud 
bo‘lgan pullarni olish uchun moliya muassasasi yoki bankomat yordami 
kerak. Mablag‘larni olish bank rekvizitlarida hisob raqamiga, kartaga 
yoki mobil mijozga amalga oshiriladi. Bundan tashqari, to‘lovlarni qabul 

---

204 
qilish punktlaridan foydalanishga ruxsat beriladi. Bunday holda, 
foydalanuvchi o‘z hamyoniga pul o‘tkazishi va naqd pul olish uchun 
parol olishi kerak. 
Odatda, mijozga quyidagilar talab etiladi: 
-