Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

 
 
 
 
 

---

12 
1-BOB. ZAMONAVIY ELEKTRON TIJORATNI RIVOJLANISH 
TENDENSIYALARI 
 
1.1. Elektron tijorat tarixi va rivojlanish tendensiyalari 
 
Elektron tijoratni rivojlanish tarixi global kompyuter yani internet 
tarmog‘ini yaratilishidan boshlangan. Bunday tarmoqning foydaliligini 
tez orada anglagan universitet va kollej olimlari ma’lumot almashinuvi 
uchun o‘xshash tarmoq yaratdilar. Sekin-sekin o‘zaro bog‘langan 
yangidan-yangi lokal tarmoqlar paydo bo‘la boshladi. Shunday qilib, 
XX-asrning 80-yil oxirlariga kelib, Internet deganda xalqaro “tarmoqlar 
tarmog‘I” tushunila boshlandi. Internet rivojlanishi davomida individual 
va korporativ foydalanuvchilar elektron aloqalari shakllandi. Bu esa 
axborotni ancha qiymatga ega va topish ancha oson bo‘lgan yangi 
elektron sohaning yaratilishiga asos bo‘lgan. Internet bunday yangi 
iqtisodiyot ko‘rinishi paydo bo‘lishining ham sababi, ham natijasi, 
fundamental texnologik va iqtisodiy o‘zgarishlar mahsuli hamda uning 
muhiti va bozor hisoblanadi. Bularning hammasi iqtisodiyotda sezilarli 
o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Biznes yuritishning asosiy munosabatlari 
va modellari o‘zgardi:
- to ishlab chiqaruvchi hokimiyatidan, dallolning keyin-
iste‘molchining yetakchi roligacha; 
- to ommaviy ishlab chiqarishdan buyurtmaga ishlab 
chiqarishgacha;
- to material resurslar va aktivlar muhimligidan axborot, bilim, 
salohiyat muhimligigacha.
 
“Elektron tijorat”ning paydo bo‘lishi muomalaga yangi atamalar, 
kategoriyalar va tushunchalar kiritilishi bilan bog‘liqdir. Yangi atamalar 
bu - elektron magazin, elektron vitrina, elektron pullar, elektron to‘lov 
tizimlari, elektron raqamli imzo va h. k. 
Bugungi kunda elektron tijoratni “Internet-biznes”, “Internet 
savdo” kabi asosiy tushunchalarning turlicha ta’riflari ma’lum. Har bir 
muallif o‘zining kasbiy tayyorgarligi va olgan tajribasiga ko‘ra mazkur 
tushunchaga aniq ma’no kiritadi. Elektron tijorat tushunchalarining 

---

13 
klassifikatsiyasini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak birinchi tuchunchani 
AQSH olimlari A. Summer va Gr. Dunkan
Elektron tijorat – bu subyektlar o‘rtasidagi munosabat elektron 
tarzda (Internet texnologiyalarni qo‘llagan holda) amalga oshadigan 
biznes jarayonning ixtiyoriy shaklidir. Bu tushunchaning mohiyatiga 
ko‘ra olimlar tomonidan ta’rif o‘sha paytdagi internet tarmog‘ini 
rivojlanish tendensiyalariga mos keladi. 1999-yillarga kelib internet 
savdo tushunchasi kirib keldi. AQSH olimlari A. Summer va Gr. 
Dunkan fikricha elektron savdo – biznes tranzaksiyasining butun sikli 
yoki uning bir qismi elektron tarzda amalga oshadigan tovar yoki 
xizmatlarni xarid qilish va sotish jarayonidir.
Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot rivojlanayotgan davrda 
elektron tijorat texnologiyalarini rivojlantirishga kirishgan kompaniya va 
tashkilotlar juda ko‘p. Bular biri