Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

1.3.O‘zbekistonda elektron tijoratni rivojlanish tendensiyalari 
Jahonda elektron tijoratni rivojlanishi barcha davlatlarda bu sohani 
rivojlanishiga olib keldi. Iqtisodiyotning globallashuvi sharoitida 
iqtisodiy rivojlanishning muhim omili va biznes strategiyasining 
ahamiyatli qismi bо‘lib elektron tijorat (e-commerce) va elektron biznes 
(e-business) 
hisoblanadi. 
Biznesga 
axborot-kommunikatsion 
texnologiyalarning (AKT) kirib kelishi korxonalarning bevosita 
iste’molchilar bilan aloqalarida о‘ziga xos inqilobni vujudga keltirdi. 
Hozirgi davrning muhim masalasi, strategik pozitsiyalash, firmalar 
tomonidan mavjud imkoniyatlarni aniqlash hamda axborot asri va yangi 
iqtisodiy muhit sharoitida sodda, ishchan va hayotiy e-business 
strategiyasi asosida, imkoniyatlardan samarali foydalanib eng yuqori 
foydalilik darajasiga chiqish hisoblanadi. Shu о‘rinda e-commerce 
kichik biznesga yirik biznes subyektlari bilan raqobatlasha olish 
imkonini berishini alohida ta’kidlash kerak. 
Uzoq vaqt davomida О‘zbekistonda aloqa va axborotlashtirish 
texnologiyalari bir-biridan ayri holda rivojlanib bordi. Aloqa sohasi о‘z 

---

23 
xizmat turlarining foydalanilish belgisiga qarab sun’iy ravishda ishlab 
chiqarish va noishlab chiqarish shakllarga ajratilib qaraldi, butun 
axborotni yaratish sohasi esa, aloqa sohasidan alohida holda shakllandi. 
Shu tariqa, axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasi 
takomillashuvi hamda kengayishi natijasida о‘tgan asrning 90-yillari 
oxiriga kelib, ushbu sohalarda qо‘llaniladigan usullar va vositlarning 
bog‘lanib ketish jarayoni boshlandi. Ushbu jarayon “axborotlashtirish va 
telekommunikatsiya konvergensiyasi” nomini oldi. Aloqa va axborot 
texnologiyalarining uzviy qо‘shilishi butun dunyoda axborot-
kommunikatsiya nomini oldi. Biz ushbu tizimning о‘zidan maxsus 
foydalangan holda, Internet orqali turli mamlakatlarning zamonaviy 
ommaviy qomuslari darajasida ushbu tushunchaning ta’rifini topishga 
urindik. Lekin, biz uni eng mashhur bо‘lgan va davriy ravishda 
yangilanib turadigan 100 tomlik olmon “Oidep” qomusida ham, 
Rossiyaning eng yangi “Кирил ва Мефодий” qomusida ham topa 
olmadik. Vaholanki, ularning ikkovi ham zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan о‘z ma’lumotlarini, shu qatorda 
audio va video ma’lumotlarni joylashtirishda keng foydalanadilar. Biz 
ushbu tushunchani turli mamlakatlarning biz kо‘rishimiz mumkin 
bо‘lgan boshqa qomuslarida ham uchratmadik. Bu tushunchani 
uchratmaganligimiz uning umuman yо‘qligidan dalolat bermaydi, balki 
uning yaqindagina yuzaga kelganidan, eng asosiysi, mazkur 
yо‘nalishning rivojlanishi shunchalar shiddat bilan amalga 
oshganligidan, hatto ilmiy tafakkur uni nazariy talqin qilishning yagona 
yо‘nalishini hali ishlab chiqmaganligidan dalolat beradi. 
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda keyingi yillarda adabiyotlarda 
ushbu tushunchani talqin qilishga urinishlar paydo bо‘la boshladi. 
Bizning nuqtai nazarimizda, axborot-kommunikatsiya talqinining eng 
mos keladigani L.Reyman rahbarligidagi mualliflar jamoasi tomonidan 
keltirilgan: “Axborot-kommunikatsiya - bu tashkilotlar va aholiga 
axborot-kommunikatsiya mahsulotlari va xizmatlarni taqdim etishga 
mо‘ljallangan 
zamonaviy 
axborot, 
kompyuter 
hamda 
telekommunikatsiya texnologiyalarini, ularni rо‘yobga chiqaruvchi 
tizimlari va vositalarini uzviy ravishda birlashtiruvchi majmuadir”. 

---

24 
Ushbu ta’rif “2010 yilgacha bо‘lgan davrda Rossiyada 
axborotlashtirishni rivojlantirish” Federal dasturi konsepsiyasiga ham 
kiritilgan. 
Mamlakatimizda yangilanish davri talablaridan kelib chiqib, 
birinchi prezident I.A.Karimov О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 
Qonunchilik palatasi va Senatining qо‘shma majlisidagi “Bizning bosh 
maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni 
modernizatsiya va isloh etishdir” nomli ma’ruzasida aloqa bozorini 
kelgusida rivojlantirish masalalariga alohida tо‘xtalib, quyidagilarni 
ta’kidladilar: “Tele-radio industriya bozorini rivojlantirish, bu sohada 
g‘oyalar va dasturlarning ijodiy raqobat muhitini vujudga keltirish 
bо‘yicha aniq chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqish va amalga 
oshirish kerak. Zamonaviy raqamli axborot texnologiyalarini joriy 
etishni jadallashtirish zarur. О‘ylaymanki, hozirgi axborot, 
kommunikatsiya va kompyuter asrida, internet kundan-kunga 
hayotimizning barcha jabhalariga tobora chuqur va keng kirib 
borayotgan bir paytda, odamlarning ongi va tafakkuri uchun kurash hal 
qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan bir vaziyatda bu masalalarning 
jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb va ustuvor bо‘lib borayotgani haqida 
gapirib о‘tirishga hojat yо‘q”. 
Aloqa bozorini rivojlantirish barobarida iqtisodiyotning mazkur 
bozorning ehtimolda tutilgan qatnashchilari hisoblanuvchi boshqa 
sohalarini ham rivojlantirish zarurligidan dalolat beradi. Aks holda, 
aloqa bozorining haddan tashqari ildamlab ketishi aloqa xizmatlariga 
bо‘lgan talabning taklifga nisbatan orqada qolishiga, mazkur xizmatlarni 
taklif qiluvchilar va iste’molchilarining iqtisodiy imkoniyatlarida tafovut 
paydo bо‘lishiga, ular orasida debitorlik va kreditorlik qarzlari miqdori 
asossiz oshib ketishiga olib keladi. 
Aloqa sohasi butun iqtisodiyot uchun muhim ahamiyatga ega. 
Raqobatbardosh, samarali va qiymati nuqtai nazaridan afzal bо‘lgan 
aloqa tarmoqlari ishlab chiqarishning umumiy samaradorligini 
oshirishga, ish о‘rinlarini kо‘paytirishga, eksport salmog‘i va soliq 
tushumlari о‘sishiga, ya’ni iqtisodiy taraqqiyotni orqaga tortuvchi 
monopol xizmat kо‘rsatishdan tubdan farq qiladigan ijobiy 

---

25 
tendensiyalarni shakllantirishga olib keladi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni kо‘rsatadiki, bularning 
barchasi о‘z navbatida sohaning о‘zini yanada jadalroq rivojlantirishni 
taqozo etadi. Chunonchi, bugungi kunda Rossiyaning 1% iqtisodiy 
о‘sishini ta’minlash uchun aloqa sanoatining 3% о‘sishiga erishish zarur 
bо‘ladi. Bu esa aloqa tarmoqlari nafaqat jamiyat taraqqiyotini va 
mamlakat xavfsizligini ta’minlashning, balki mamlakat iqtisodiyoti 
barqaror о‘sib borishining muhim omili bо‘lib qolishining asosiy 
shartlaridan biridir. 
O‘zbekistonda ham Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan bu 
sohani rivojlantirishga juda katta e’tibor berilmoqda. Hozirgi kunda 
tadbirkorlikni rivojlantirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarni 
yanada takomillashtirish masalariga alohida to‘xtalib o‘tdilar. Buning 
misoli tariqasida davlatimiz rahbari tomonida tashkil etilgan va global 
mashtabda xizmat ko‘rsatayotgan elektron tijorat platformalarini 
shakllantirish va ulardan samarali foydalanish imkoniyatiga ega 
bo‘lishdi.
O‘zbekistonda davlat organlari elektron tijoratni rivojlantirishda, 
dunyo tajribasida keng qo‘llanilgan quyidagi tamoyillarga amal 
qilishmoqda. 
Elektron tijoratni rivojlantirishda korporativ sektor faol rol 
o‘ynashi lozim; Elektron tijoratga nisbatan, davlat organlari tomonidan 
asoslanmagan turli cheklovlar qo‘yilishiga yo‘l qo‘yilmaslik lozim; 
• Davlat hokimiyati elektron tijorat jarayoniga, ushbu soha 
subyektlarini qo‘llab-quvvatlash va huquq bazasini takomillashtirish 
maqsadida aralishishi mumkin; 
• Elektron tijoratni boshqarish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda 
davlat hokimiyati Inernetning o‘ziga xosliklarini inobatga olishi lozim; 
• Elektron tijorat jarayoni ma’muriy-hududiy bo‘linish va davlat 
chegaralariga bog‘liq bo‘lmagan ravishda, global masshtabda sodir 
bo‘lishi lozim. 
Iqtisodiy rivojlanish oqibatida O‘zbekiston xalqaro iqtisodiyot 
tizimida tobora o‘z mavqe’ini mustahkamlab bormoqda. Bu esa o‘z 
navbatida elektron tijorat infratuzilmasini takomillashtirish, uning jahon 

---

26 
bozorida kuchli raqobatchi sifatida paydo bo‘lishini ta’minlash 
zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yuqoridagi holatlar inobatga olingan 
holda elektron tijoratning asosini, ya’ni huquqiy bazasini 
takomillashtirish bo‘yicha bir qancha sezilarli ishlar amalga oshirildi. 
2004-yil 29-aprelda N613-II “Elektron tijorat” to‘g‘risida O‘zbekiston 
Respublikasi qonuni, 2007-yil 30-noyabrda Vazirlar Mahkamasining 
№21 “Elektron tijoratni rivojlantirish” tog‘risidagi va 2007-yil 12-
iyunda “Elektron tijorat tizimini amalda qo‘llashda to‘lov tizimini 
takomillashtirish” tog‘risidagi qarorlar qabul qilindi. Bundan tashqari 
Respublikada elektron tijoratni rivojlantirish maqsadida “E-karmon” 
loyihasi ishlab chiqildi va u samarali tarzda amaliyotga joriy 
qilinmoqda.