Toshkent yangiyul poligraph service

(BF₃OH)H⁺

(CH₃)₂ C=CH₂ Zanjirning o‘sishi:

(
3⁷2
CH ) C⁺-CH +(CH ) C=CH₉-*(CH ) CCH₉C⁺(CH )

Zanjirning uzilishi protonning uzilib chiqishi yoki anionning birikishi hisobiga sodir bo‘ladi:

-H⁺

(CH₃)₃C[CH₂C(CH₃)₂] CH₂C(CH₃)₂ ^(CH₃)₃C[CH₂C(CH₃)₂J_nCH₂C(CH₃)=CH₂

Anionli mexanizmda polimerlanish suyuq ammiak muhitida ishqoriy metallarning amidlari ishtirokida va metalloorganik birikmalardan iborat kompleks katalizatorlar ta’sirida (masalan, valentligi o‘zgaruvchan metallarning xloridlari (Sigler — Natta katalizatori Al(C₂H₅)₃,TiCl₄,TiCl₃ ta’sirida boradi. Reaksiya mexanizmi kation polimerlanish kabi faqat bunda tezlatuvchi zarracha vazifasini anionlar bajaradi. Bu usul bilan qat’iy chiziqli

tuzilishli otereoregulyar hamda fazoviy aniq yo‘nalishli polimerlar olinadi. Stereoregular polimerlar yuqori mustahkamlikka va zichlikka, issiqqa chidamliligi bilan ajralib turadi.

Bosqichli polimerlanish mexanizmida monomer molekulalari bilan ketma-ket birikib dimer, trimer va shu kabilarni hosil qiladi, so‘ngra ular o‘zaro birikadi. Bunda vodorod atomi yoki qandaydir boshqa atomlar guruhi bir molekuladan boshqa molekulaga o‘tishi mumkin. Shu usulda poliformaldegid smolasi, poliuretanlar, epoksidli smolalar va boshqalar olinadi. Misol tariqasida geksa- metilendiizosianat va 1,4 butandioldan poliuretan olish reaksiyasini ko‘ramiz:

I 4/ \J7 I

H0(CH₂)40H+C=N(CH2)6N=C+H0(CH₂)40H-^

II II

О о

-> H0(CH₂)40C0NH(CH₂)₆NHC00(CH2)40H-^

^[-C0NH(CH2)6NHC00(CH₂)₄0-]n

Polimerlanish reaksiyasi qizdirish bilan olib boriladi. Sopolimerlanish, kimyoviy tarkibi bilan bir-biridan farq qiluvchi, ikki yoki bir necha monomerlarni birgalikda polimerlanishi jarayonidir. Sopolimerlanish shunday xossali polimerlar olishga imkon beradiki, bunda ushbu monomerlar alohida polimerlaganda bunday xossali polimer olib bo‘lmaydi. Masalan, butadiyenli kauchuk va uning asosida olingan rezina yuqori darajada elastiklikka ega, ammo yedirilishga chidamsiz, polistirol qattiq va mo‘rt butadiyen va stirolni birgalikda polimerlash (sopolimerlash) elastikligi kamaygan, ammo edirilishga juda chidamli sintetik kauchuk olish imkonini beradi.

Sanoatda polimerlanish jarayoni to‘rt usul bilan amalga oshiriladi: 1) blok usuli; 2) eritmada polimerlash; 3) emulsiyada polimerlash; 4) suspenziyada polimerlash.

Blok polimerlash usulida ikki yoki undan ortiq monomerlarni bosqichli polimerlanish usuli bilan yoki chiziqsimon zanjirli polimerning boshqa monomer (gomopolimer) bilan sopoli- merlanishi natijasida olish mumkin. Har ikkala usulda ham polimerlanishning dastlabki bosqichida uchida V monomerni biriktira oladigan aktiv markaz tutgan A monomer zvenolaridan iborat molekular zanjir hosil bo'lishi bilan boshlanadi. Polimer bloklar ko‘rinishida olinadi, so'ngra maydalanadi. Ba’zan tayyor buyum (masalan, organik shisha) olish ham mumkin. Bu usulda polistirol, polietilen, poliakrilatlar va shu kabilar olinadi. Blok polimerlari polidispers bo‘ladi va molekular massasi emulsiya va suspenziya usulida olingan polimerlarga nisbatan kichik bo'ladi.

Eritmada polimerlash usuli erituvchida monomer yoki polimer yoki har ikkalasi eriganda qo‘llaniladi. Birinchi holatda polimer cho‘kadi, uni suyuq fazadan ajratib olinadi va quritiladi. Ikkinchi holatda lak olinadi. Bunday usulda polivinilasetat, polivinilxlorid, polivinilasetilen va shu kabilar olinadi. Bu usulda monodispers polimer olinadi, ammo undan erituvchini to‘liq ajratib olib bo'lmaydi.

Emulsiyada polimerlash monomerni, suvda eruvchi initsiator (tezlatuvchi) emulgatorlar va boshqa qo'shiladigan narsalar bilan taxminiy, so‘ngra barqaror emulsiya hosil bo'lguncha qattiq aralashtiriladi. Keyin emulsiya, monomerning polimerlanishni ta’minlash darajasigacha qizdiriladi. Hosil bo‘lgan polimemi kuchli elektrolitlar (kislota va tuzlar) qo'shish yo‘li bilan ajratib olinadi. Jarayonning kinetikasiga, harorat, vaqt, inisiator miqdori, amulgator tabiati, aralashtirish tezligi ta’sir etadi.

Suspenziyada polimerlash usulida suvda erimaydigan, ammo monomerlar eruvchi inisiatordan foydalaniladi. Bu usulda sharsimon granulalar shaklida nisbatan molekular massasi katta bo‘lgan polimer olinadi.

Polikondensatlanish molekulasi tarkibida bir necha funksional atomlar guruhi tutgan moddalaming o‘zaro bir-biri bilan bosqichma-bosqich birikishidan polimer hosil bo‘lish jarayonidir. Bunda su^spirt, uglerod oksidi, ammiak kabi kichik molekular massali qo‘shimcha mahsulotlar ajralib chiqadi. Olingan polimerning elementar tarkibi dastlabki monomerlar tarkibidan bir muncha farq qiladi. Bu usulda fenolformaldegidli, monevinaformalgedli, poliefirli smolalar olinadi. Ular anid, lavsan, enant kabi sintetik tolalarni olish uchun xomashyo hisoblanadi. Masalan, aminoenant kislotasini polikondensatlash orqali enant tolasi ishlab chiqarishda foydalaniladigan smola olinadi.

H₂N(CH₂)₆COOH+HNH(CH₂)₆COOH->

^Н₂Ы(СН2)бСОЫН(СН2)бС00Н+Н₂О H₂N(CH₂)₆CONH(CH₂)₆COOH+HNH(CH₂)₆COOH-> ->H₂N(CH₂)₆C0NH(CH₂)₆C0NH(CH₂)6C00H+H₂0 va shu kabi to polimergacha H[—HN(CH₂)₆CO-]_nOH+(n— 1)H₂0.

Dastlabki monomeming tabiatiga va qo‘llaniladigan usulga qarab polikondensatlanish qaytar (muvozanatli) va qaytmas bo'ladi. Qaytar polikondensatlanishda reaksiya zonasidan kichik molekular massali qo‘shimcha mahsulotlari tezlik bilan chiqarib turilsa, jarayon tezligi ortadi. Qaytmas polikondensatlanish katta tezlikda boradi. Polikondensatlanish jarayonida polimerning molekular massasi doim o‘sib boradi va reaksiya muhitining qovushqoqligi ortadi. Hosil bo‘lgan makromolekulaning harakatchanligi (oquvchanligi) kamayadi va qo‘shimcha mahsulotlami ajratib olish qiyinlashadi. Bu holat jarayonning sekinlashuviga va to'xtab qolishiga olib keladi.

Dastlabki monomerning tabiatiga va polikondensatlanish sharoitiga qarab hosil bo'lgan polimer chiziqli (poliamidlar poliefirlar) va uch o‘lchamli (aminoplastlar, fenoplastlar, to'yinmagan poliefirlar) tuzilishga ega bo‘ladi. Polikondcnsatlash katalizator ishtirokida yoki katalizatorsiz olib borilishi mumkin. Foydalaniladigan katalizatoming tabiatiga qarab olinadigan polimerning xossalariga ta’sir ko'rsatishi mumkin. Masalan, fenol va formaldegid kislotali katalizator ishtirokida polikondensatlangan novolak termoplastik smolasi hosil bo‘lsa, ishqoriy katalizator ishtirokida esa termoreaktiv rezol smolasi hosil bo‘ladi.

Sanoatda polikondensatlanish suyuqlanmalarda, eritmalarda yoki fazalar bo‘limi yuzasida olib boriladi. Suyuqlanmalarda polikondensatlanishdan moddalar va hosil bo‘ladigan polimer suyuqlantirilgan holatda uzoq muddatgacha parchalanmay tura olsagina foydalaniladi. Bu usulda poliefirlar, yuqori sifatli poliamidlar olinadi.

Eritmalarda polikondensatlanish jarayoni monomer va hosil bo‘luvchi polimer erituvchida erisa yoki faqat dastlabki komponentlar eriganda qo‘llaniladi. Eritmada polikondensatlanish jarayoni katta tezlikda boradi. Ammo polimemi yaxshilab tozalash haqida erituvchini regeneratsiyalash zarur bo‘ladi.

Fazalar bo'limi yuzasida polikondensatlanish har qaysi erituvchida monomerlar alohida-alohida eritilgan, bir-biri bilan aralashmaydigan ikki suyuqlikda olib boriladi. Erituvchi sifatida ko‘pincha suv va uglevodorodlar ishlatiladi. Polikondensat- lanishning bu turi juda katta tezlikda boradi, shuning uchun plyonka va tolani bevosita fazalar bo'limi chegarasida olish mumkin.

Polimerning qotishi chiziqli tarmoqlangan polimerni uch o‘lchamli holatga o‘tkazishdir. U qizdirish, nurlantirish yoki reagentlar ta’sir ettirish va boshqa usullar bilan amalga oshiriladi. Masalan, ko'pgina polikondensatlanish orqali olingan smolalarni geksametilentetramin (urotropin) bilan qizdirilganda, ular qotadi (urotropin) formaldegid va ammiakka parchalanadi.

Sintetik yuqori molekular birikmalar (polimer olingandan so'ng tozalanadi va maydalanib donalar yoki kukunsimon shaklga keltiriladi).

2.