Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti X. X. Muratov, R. R. Jabbarov

6–rasm. Panno. Marmar.
 
Bunga misollar talaygina. Masalan, erkakmi yoki ayol bo‘lsin boshidagi do‘ppisining 
guli yoki ustidagi kiyimiga, ko‘p hollarda kiygan tuniga qarab o‘tkinchining qaysi 
hududdan ekanligini bilib olishimiz mumkin. 
Xalq amaliy san'atining naqqoshlik, yog‘och o‘ymakorligi, ganch 
o‘ymakorligi, tosh o‘ymakorligi, suyak o‘ymakorligi, kashtachilik, zardo‘zlik, 
zargarlik, misgarlik, do‘ppichilik, xattotlik, bo‘yrachilik, pichoqchilik, gilamchilik, 
matoga gul bosish, chitgarlik, ko‘nchilik, kulolchilik, kandakorlik, savatchilik, 
taqachilik, beshikchilik, shishasozlik, kigizchilik, jiyakchilik, koshinkorlik, 
to‘qimachilik kabi 150 dan ortiq turi mavjud. 
Tosh o‘ymakorligi toshni o‘yib, yo‘nib, tirnab naqsh yoki biror tasvir 
ishlash 
kasbi 
bo‘lib, 
toshtaroshlik yoki sangtaroshlik 
deb ham yuritiladi (5–rasm). 
Tosh o‘ymakorligi xalq amaliy 
bezak san'atining noyob turlaridan 
biri hisoblanadi. Bu san'at kishidan 
iste'dod va intilishdan tashqari 
mehnatsevarlik va g‘oyatda zo‘r 
sabr–toqat talab qiladi. Toshni 
o‘yib ishlashning chiziqli o‘yma, 
zanjira o‘yma, yassi o‘yma, chuqur o‘yma, panjarasimon o‘yma va hajmli 
o‘yma turlari bor.
Tosh o‘ymakorligida ishlatiladigan materiallar o‘rni, maqsadi hamda 
vazifasiga qarab yumshoq, o‘rtacha qattiqlikdagi va qattiq toshlar ishlatiladi. 
Yumshoq toshlarga gipstosh, ohaktosh, o‘rtacha qattiqlikdagi toshlarga 
oniks, porfir, ohakli marmar, marmar (6–rasm) va qattiq toshlarga lazurit, 
amozon, agat, malaxit, jadent, nefrit, yashma va boshqalar kiradi. Bu toshlardan 
qozon, ko‘za, lagan, piyola, haykalcha va haykallar tayyorlanadi.
Yurtimiz sarhadlaridagi vodiy va tog‘lar insoniyat taraqqiyotidagi uzoq 
o‘tmishda moddiy madaniyatning o‘chog‘i hisoblangan. Tabiiy g‘orlarga, 

---

25 
qoyalarga tushirilgan rasmlar (petrogliflar) qadimiy yodgorliklar tarixidan dalolat 
berib turibdi. O‘yib ishlangan tasvirlarni qoya toshlarda va so‘qmoq hamda 
daryo yon bag‘ridagi toshlarda ko‘rish mumkin. Tosh asrida ovchilar faqat 
hayollariga kelgan shakllarni o‘yib, chizib tashlamasdan, balki, voqe'likni aks 
ettirganlar.
Qadimgi avlod–ajdodlarimizning qoyalarga hamda toshlarga ishlagan 
tasvirlari o‘tmish kishilarining hayoti, turmush tarzi, an'analari va qadriyatlarini 
o‘rganishda noyob hujjat bo‘lib xizmat qiladi. Insonlar mehnat faoliyati 
davomida qadimdan turli toshlardan foydalanib kelgan. Ular vulqonlarning otilishi 
yoki zilzilalar tufayli vujudga kelgan o‘tkir qirrali toshlardan mehnat quroli 
vositasi sifatida foydalanganlar. O‘tkir qirrali toshlardan go‘sht maydalashda, 
yog‘ochni yo‘nishda, chopishda, tilishda va boshqalarda foydalanilgan. 
Poleolit davriga kelib esa tosh asosiy mehnat quroliga aylandi va undan 
keng miqyosda foydalanganlar. Shuningdek tosh qurilishda asosiy material sifatida 
xizmat qildi. Odamlar toshni turli navlaridan qurol va asboblar, uy–ro‘zg‘or 
buyumlari va bezak ashyolari sifatida foydalanganlar. Qadimiy O‘rta Osiyo 
hududlarida istiqomat qilgan odamlar qimmatbaho toshlardan turli bezak 
buyumlari tayyorlaganlar va insoniyatga bezak vositasiga aylandi. Bu yerlarda turli 
toshlardan tashqari yog‘och, ganch juda ko‘p bo‘lgan. Geografik sharoiti taqozosi 
bilan me’morchilikda bezak sifatida toshlardan juda kam foydalanilgan. Bundan 
tashqari islom dini jonli mavjudotni tasvirlashni man etganligi haykaltaroshlikni 
rivojlanishiga katta to‘siq bo‘lgan. Ammo yirik monumental binolarni bezashda 
asosan marmar va xarsangtoshdan foydalanib kelganlar. 
I–III–asrlarda O‘zbekistonning janubida binolarni ustunlari hamda 
poydevorlarni bezashda xarsangtosh, marmartosh va ohaktoshdan foydalanganlar. 
Fayoztepa, Ayritom, Qoratepa kabi xarobalardan ko‘rinib turibdiki, marmar va 
xarsangtoshdan bezash ishlarida keng foydalanilgan. Toshni kesish, unga badiiy 
ishlov berish sirlari to‘g‘risida Sharq mamlakatlarida risolalar yozib qoldirilgan, 

---

26