Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti «biologiya» kafedrasi

4. Hujayra komponentlari
Xujayrani tashki tarafidan urab turuvchi sitoplazma kobigi plazmatik membraning uzidan iborat bulishi mumkin. Lekin, kupincha, hujayra murakkab tuzilgan 3 zonadan: tashki, urta va ichki zonalardan tashkil topgan hujayra (sitoplazma) kobigi bilan uralgan.
Sitoplazma kobigining tashki zonasi glikokaliks deb nomlanib oksil va karbonsuvlardan hosil bulgan. U elektron mikroskop ostida uzluksiz struktura xolida kurinadi. Glikokaliks eng tashki kavat bulgani uchun hujayraning tashki muhit bilan alokasida muhim rol uynaydi. Glikokaliks zonasining kimyoviy tarkibi turli hujayralarda farklanadi. Xujayralar usha glikoproteinlari bilan bir-birini tanib oladi. Bir xil tipdagi hujayralar birikib tukima hosil kiladi. Ba’zi bir hujayralarda glikokaliks moddalarni parchalovchi fermentlarga boy bulsa, boshka hujayralardagi glikokaliksni hosil kiluvchi glikoproteidlar immunologik hususiyatlarga ega. Bu esa shu zonaning immunologik jarayonlarda muhim urin tutishini belgilaydi. Ichak epitelial hujayrasining (enterotsit) mikrovorsinkalari ustidagi glikokaliks moddalar parchalanishida, surilishida muhim rol uynaydi. U hujayra mikrovorsinkalarini apikal kismining mustahkamligini belgilab, kimyoviy moddalar va ba’zi bir mikroblar ta’siridan hujayralarni saklaydi.
Urta zonasi plazmatik membrana (plazmolemma) dan tashkil topgan bulib, plazmatik kobikning eng muhim va murakkab tuzilgan kismidir.Plazmatik membranalar elementar biologik membrana tuzilishiga ega bulib, lipoproteiddan tashkil topgan. Elektron mikroskop plazmatik membrananing tuzilishini anik kurishga va har bir hujayra membranasining uziga xos tomonlarini ajratishga imkon beradi.
Anik kundalang kesmalarda plazmatik membrana 6-10 nm kalinlikda bulib, uch kavatdan tashkil topgan. Xar bir kavatning kalinligi taxminan 2,5 nm. Ikki chetki kavati tukrok, urta kavati okish kurinadi.
Yonma - yon joylashgan hujayralarningmembranalari ikki koramtir chiziklar holida kurinadi. Bu chiziklar orasida 10-15 nm keladigan, elektron zichligi kam bulgan bushlik joylashgan.
Nerv tolalarininng meilinli (magiz) kobigi tuzilishini urganish plazmatik membrana tuzilishini urganishni boyitdi. Meilin kobik kup kavatli bulib, Shvann hujayrasining plazmatik membranasidan hosil bulgan. M. Elkis va I.Fineanning kam burchak ostida rentgen nurlarini difraksiya kilib utkazgan tadkikotlariga va zamonaviy elektron mikroskopik dalillarga asoslanib mielinning lipoproteid strukturasining molekulyar tuzilishini anik tasavvur etish mumkin. Bu mualliflar keltirgan modelda mielin pardasining bir uralish davri murakkab lipidlarning biomolekulyar kavatidan iborat bulib, ularning polyar gruppalari bir kavat lipid bulmagan material bilan koplangan. Shunday kilib, yukorida keltirilgan dalillar plazmatik membranani elementar biologik membrana singari, urta bimolekulyar lipid kavatdan va ikki tomonda joylashgan oksil molekulalaridan tuzilganligini tasdiklaydi. Oksil-lipid kavat ba’zi mualliflarning fikricha tekis bulmay, teshiklar hosil kiladi. Plazmatik membranalar labil strukturadir. Elektron mikroskop ostida esa ma’lum davrlardagi statik kurinishlarni kuramiz, holos.
Xakikatda ikki kavat fosfolipidlar asosan membrananing struktur va plastik hususiyatlarini belgilaydi. Oksil globulalari esa funksiya davrida konfiguratsiyasini uzgartiradi.
Ichki zona (kortikal kavat) plazmolemmaga tegib yotuvchi sitoplazmaning yupka kismidan iborat. Bu yerda organoidlar bulmay sitoplazmadan mikrofilamentlar kelib tugaydi. Mikrofilamentlar kiskaruvchi oksillar ushlagani uchun ichki zona hujayra membranasininng harakatida muhim rol uynaydi. Bu harakat psevdopodiyalar xosil kilish va fagotsitoz, pinotsitoz jarayonlarida botiklar hosil kilish bilan belgilanadi.
Sitoplazmatik kobikning bunday tuzilishi hayvon hujayrasining evolyusiyasi davrida paydo bulgan. Xujayra kobigi modda almashinuvida ishtirok etish bilan barobar hujayra harakatini ularning uzaro bir- biri bilan birlashish,spesifik ta’sirlarni kabul kilish kabi faolyatlari majmuasini surunkali bajarib turadi.
Elektron mikroskopik urganishlar plazmatik membranani har xil hujayralarda emas, balki bir hujayraning uzida ham murakkab tuzilishga ega ekanini kursatib berdi. Xujayra kobigining maxsus strukturali turli xil bulgani uchun hujayraning kaysi kisimida joylashganiga boglik ular uchta asosiy mezonga bulinadi. Bular hujayraning ustki yuzasida, yon yuzasida va bazal kismida joylashgan maxsus tuzilmalardir.
Kupgina hujayralarning ustki yuzasida-apikal plazmatik membrananing mayda usimtalari bulgan mikrovorsinkalar kurinadi. Kupincha mikrovorsinkalar betartib joylashadi. Ingichka ichak jiyakli hujayrasining apikal kismidagi mikrovorsinkalar tartibli joylashgan bulib, eni va uzunligi bir xil.
Oddiy mikroskopikda mikrovorsinkalar jiyaklar holida kurinadi, har bir hujayrada mikrovorsinkalar taxminan 3000 tagacha bulib, hujayraning apikal kismi maydonini uta kattalashtiradi.
Mikrovorsinkalar murakkab tuzilma hisoblanib, unda yukorida aytib utilgan uch zonani (glikokaliks, plazmatik membrana va ichki zonani) fark kilish mumkin.
Mikrovorsinkaning glikokaliks zonasi nozik ipsimon va donador elementlardan tashkil topgan bulib, uglikoproteid va glikolipidlardan iborat. Glikokaliks enterotsit maxsuloti bulib, u sitoplazma kobigining tarkibiy kismidir. Plazmatik membrana tarkibida juda kup gidrolitik va transport ferment sistemalar joylashgan. Bu fermentlar glikokaliks fermentlari bilan bir katorda moddalarning hujayra ichiga utishida katta rol uynaydi.
Ichki zona (matriks yoki membrana osti kavati) donachalar markazda joylashgan 20-40 parallel mikrofibrillalirdan va amorf kismdan tashkil topgan. Mikrofibrillalarning bir uchi mikrovorsinkalar uchidagi zich donachada tugab, ikkinchi uchi terminal turni hosil kiladi. Tadkikotchilar fikricha, matriks va mikrofibrillalar ba’zi bir moddalarning surilishida muhim urin tutadi. Shunday kilib, mikrovorsinka bir-biri bilan muvofik ishlaydigan tuzilmalardan tashkil topib, ular surilish jarayonini ta’minlab turadi.
Mikrovorsinkalarning fermentlarini chukur urganish A.M.Ugolevga moddalar hazm bulishining membrana nazariyasini iщlab chikarishga asos buldi.
Xar xil hujayralar yon kismlarida moddalarni diffuziya kilishga tuskinlik beruvchi maxsus strukturalar joylashadi. Ikki kushni oraligida apikal kismdan boshlab kuщuvchi kompleksni hosil kiluvchi differensiallashgan tuzilmalar joylashadi.Qushuvchi kompleks uch zonadan tashkil topadi: hujayralar yoki membranalarning zich jipslashgan zonasi, yon membranalarning ajralgan zonasi va desmosomalar.
Birinchi ikki zona tutashtiruvchi plastinkani hosil kiladi. Birinchi zonada kushni hujayralarning hujayra kobiklari kushilgan bulib, hujayralararo bushlik ma’lum masofada umuman bulmaydi. Bu zona apikal kismga juda yakin joylashib, unda ikkita kushni hujayra kobiklari birlashadi va bitta oralik kobikni hosil kiladi. Bu zona epiteliyning utkazuvchanligini belgilab turadi. Masalan, ichak buligidagi makromolekulalar hujayralararo bushlikka uta olmaydi. Yon membranalarning ajralgan zonasida hujayra membranalari bir-biriga paralel yotib, taxminan 20 nm kenglikdagi hujayra oralik moddasini hosil kiladi.
Elektron mikroskopda demosoma soxasida kushni hujayralar sitoplazmalarning bir-biriga tomon yunalgan burtmalar kuzga tashlanadi. Bu burtmalar plazmolemma bilan koplangan bulib, elektron zich hujayralararo joylashgan (yopishkok) modda yordamida uzaro birlashadi. Bunday plazmolemmalarning ichki tarafida elektron zich disk shaklida tuzilmalar joylashib, ularni birlashtiruvchi plastinka deyiladi. Sitoplazma ichidagi tonofibrillalar shu plastinkaga yopishadi. Bu uchastkadagi plazmatik membranalar anik uch kavatli tuzilishga ega. Sitokomyoviy tadkikotlar hujayralararo joylashgan sementlovchi moda va disk shaklidagi tuzilmalar oksil va mukopolisaxaridlarni saklashni kursatgan. Xujayraning desmosomalar joylashgan kismining mahkamligi ikkita bulagi urtasida mukopolisaxridga boglik bulsa kerak, Desmosomalar fakatgina mexanik funksiyani bajarmasdan, moddalarning bir hujayradan ikkinchisiga utishda muayan urin tutsa kerak.
Xujayra yon yuzasidagi interdigitatsiyalar tez uzgaruvchan tuzilma bulib, bir hujayraning barmoksimon sitoplazmatik usikchalarini kushni hujayraning xuddi shunday usikchalari orasiga kirib birlashishidir.

Kupchilik epitelial hujayralarning bazal plazmatik membranasi tekis. Lekin suv va ionlarning transportida ishtirok etuvchi hujayralarning bazal plazmatik membranalari tekis bulmay, kupgina burmalar hosil kiladi burmalarning kattaligi bir-biridan fark kiladi. Masalan, kuzning oldingi kamerasi hujayralari, miyaning xarioidal chigali hujayralaridagi burmalar jixatidan kam va yuza joylashgan buladi. Lekin nefronining proksimal, distal kismlaridagi, kushlarning tuz bezlaridagi, bezlarning sulak chikaruv naylaridagi hujayralar natriy ionini konsentratsion gradientga karshi haydagani uchun bazal plazmatik membrana burmasi kuchli rivojlangan. Bazal plazmatik membranaburmasi orasida yirik mitoxondriyalar bor. Biokimyoviy va sitokimyoviy tadkikotlar natijasida ionlarning aktiv transportida (harakatida) ishtirok etuvchi natriy va kaliy bilan aktivlanuvchi adenozintrifosfatazaning (Na-K ATF-aza) bazal plazmatik membranada joylashishi aniklangan. Ferment sistemasining mitoxondriyalar bilan yakin joylashishiga karab, bu ikki sistemani morfologik jihatdan plazmolem mitoxondrial nasos deb atasa ham buladi.
Bazal plazmatik membranada “gemidesmosomalar” (yarimdesmosomalar) ham uchraydi. Ular yordamida epiteliy hujayralari bazal membrana (plastinka) bilan birlashadi. Yarimdesmosomalar desmosomalarning yarmini eslatib bir hujayra sitoplazmasining burtmasidan va shu burtma sohasida joylashgan disksimon tuzilmdan iborat. Yarimdesmosoma va bazal membrana oraligida lipidlarga boy donachalarni saklovchi kavat joylashadi.

Xulosa
Hujayra - tirik organizmlarning asosiy birligi. U plazma membranasi deb ataladigan membrana ichiga o'ralgan sitoplazmadan iborat. U shuningdek hujayra organellalarini o'z ichiga oladi, masalan; Golgi jismlari, endoplazmatik to'r, lizosomalar, peroksisomalar, mikrotubulalar, filamentlar, xloroplast. Shuningdek, hujayrada pigment granulalari, yog 'tomchilari, sekretsiya mahsulotlari, glikogen, lipidlar va kristalli inkluziyalar kabi hujayra qo'shimchalari mavjud. Hujayra organoidlari hujayrada o'ziga xos metabolik funktsiyalarni bajaradi. Boshqa tomondan, hujayra qo'shimchalari hech qanday metabolik faollikni amalga oshira olmaydi, balki hujayra organellalariga yordam beradi. Hujayra organellalari - bu hujayraning uyali mashinalari, hujayra inklyuziyalari esa hujayra organoidlarini turli birikmalar va kimyoviy moddalar bilan to'ldirishda muhim rol o'ynaydi. Bu hujayra organoidlari va hujayra qo'shilishlari o'rtasidagi farq.