|
2. Hujayraning kimyoviy tarkibi
Moddalar hujayraga diffuz yuli bilan kirishi mumkin. Ma’lumki diffuziya xodisasi-bu moddaning yukori konsentratsiyali joydan past konsenratsiyali uringa tarkalishidir. Shunga, binoan osmos hodisasi ya’ni erituvchi modda molekulalarining yarim utkazuvchi membrana (masalan, hujayra plazmatik membranasi) orkali diffuziyasi ruy beradi.
Moddalarning hujayraga yoki hujayradan utkazilishi hujayra membranasida bulgan fermentlar yordamida energiya sarf kilish bilan ruy beradi. Ushbu jarayonga moddalarni fol utkazilishi deb ataladi. Shunga kura hujayra uz sitoplazmasida ionlar konsentratsiyasini ma’lum darajada saklab turadi.
Xujayrada muntazam ravishda bir kancha katta-kichik molekulalar, turli organik birikmalar hamda kaliy, magniy, fosfat, natriy, xlor ionlar buladi. hujayradagi natriy ionning konsentratsiyasini pazmatik membrana shu ionlarni chikarib turish yoki kabul kilish bilan boshkarib turadi. Demak, hujayradagi natriy ioni konsentratsisining oshib ketmasligi shu ionlarni hujayradan chikarib turuvchi mexanizm orkali bajariladi. Shu mexanizm hujayrada Na+ yigilib hujayraning bosimini ortib ketishidan va pirovardida, hujayrani nobud bulish (shishib, yorilib ketish) dan asraydi. Modomiki, natriy ioni hujayraga diffuz yuli bilan kirib, unda konsentratsiyasini oshirsa, hujayraning plazmatik membranasidagi fermentlar hamda energiya sarfi (ionlarni faol tashkariga chikarish) bilan shu ion konsentratsiyasining hujayradagi turgunligini ta’minlaydi. Ionning hujayraga kirishi va chikarilishi mutanosibligidagi uzgarish hujayra membranasining funksional holatini uzgartiradi (nerv hujayralaridagi kuzgalish impulsini ayrim hujayralarda sekresiya jarayonini yuzaga keltiradi) hamda hujayra ichi va uni uragan muhitdagi boshka ionlarning holatigi ta’sir etadi. Shu “nasos” ning mavjudligi usimlik hujayralarining tarangli-bosimini yuzaga keltiradi va usimliklarning yashash sharoitiga karab, uning sulib kolish va kayta oldingi holatga kaytishini ta’minlaydi.
Xujayralarga turli ionlarning kirishi va chikishi yukorida bayon etilgan “nasos” jarayoni orkali yuz bersa, ayrim organik moddalar (glyukoza) ning kirib chikishi esa faol utkazish jarayoni bilan amalga oshadi. Agar hujayrada organik molekula kam bulsa, u modda diffuziya yuli bilan hujayraga kirishni davom ettiradi. Xujayrada shu moddaning konsenratsiyasi ortib ketsa-da, uning normal faoliyati shuni takoza etsa shu modda hujayraga kirishni davom ettiradi. Modda shu hujayraning plazmatik membranasidagi “tashuvchi” modda bilan birikib, konsentratsiya okimiga karshi harakat kiladi. Bu “kuchli” okimini yengish uchun energiya sarflanadi. Membrana energiyasi tufayligina bu modda yukori konsentratsiyali muhitga utib oladi. Demak, bu moddaning kirishida ikki narsa: moddani biriktirib oluvchi ya’ni ferment va energiya sarfi muhim rol uynaydi.
Xujayra membranasi modda va ionlar harakatida barer (tusik) vazifasini bajaradi. Xujayraning ichki muhiti hujayra atrof- muhitidan fark kiladi. Masalan, eritrotsit atrofidagi K+ konsentratsiyasi yukori, sitoplazmada esa Na+,Sa + nasosi tushunchasi asosida hujayradagi kuzgalish (nerv hujayrasi usimtasi buyicha kuzgalishning uzatilishi hamda mushakdagi kiskarish jarayonlari) izohlanadi. Na+/K+ nasosi jarayoni amalga oshishi uchun hujayra ichida Na + bulmogi zarur. Xujayraga K+ning kirishi sitoplazmadan Na+ chikarilishini takoza kiladi. Bu ikki jarayon uzaro boglangan bulib, ikkala ion nasosi birga ishlaydi. Xujayraga kirgan K+ ionning mikdori hujayradan chikarilayotgan Na + mikdoriga teng bulmaydi. Xujayradan chikarilayotgan 3 ta natriy ioniga bitta K ionning kirishi tugri keladi. Bunda bir molekula ATF parchalanib hosil bulgan energiya yukoridagi ionlar almashinuvi jarayonini ta’minlaydi. Suv diffuziya yuli bilan membranadan utadi. Ionlar, kandlar, aminokislota, nukleotidlar kabi erigan moddalar mahsus membrana tashuvchilari- oksillar yordamida utkaziladi. Bu oksillar har bir tashiluvchi uchun maxsusdir.
Xujayralardan chikadigan modda membranasining ikki tomonidagi konsentratsiyasi fark (konsentratsiya gradienti) bilan aniklanadi. Chikadigan modda zaryadlangan bulsa, uning transportiga konsentratsiya gradienti hamda membrananing umumiy elektrik gradienti-membrana potensiali ta’sir kiladi. Konsentratsiya gradienti membrana potensiali bilan birgalikda hujayra membranasining elektrokimyoviy gradientini hosil kiladi.
Membranadagi tashuvchi oksil erigan moddani elektrokimyoviy gradientga karshi faol transport etib, uni surib utkazadi. Ayrim, passiv tashishni amalga oshiruvchi oksillar hujayra membranasida naychalar hosil kiluvchi oksillarni tashkil etib, ma’lum kattalik va zaryadga ega bulgan, erigan molekulalarining diffuziya yuli bilan utishini ta’minlovchi naychalarni shakllantiradi. Ayrim oksillar tashiluvchi moddani biriktirib olib, membranadan utkazadi. Bunday utish jarayoni yengillashgan diffuziya hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
