|
1. Hujayraning tuzilishi
Eukariot hujayralar prokariot hujayralarga karaganda murakkab va xilma xil tuzilgan. Ularda hakikiy yadro vaorganoidlar mavjud. Bir hujayralai suv utlari, zamburuglar, sodda hayvonlar, yuksak tuzilishga ega bulgan usimliklar, hayvonlar va odamlar eukariot organizmlarni tashkil etadi.
O’simlik va hayvon hujayra tuzilishiga kura umumiy uxshashlikka ega bulib, uz navbatida ma’lum kismlari bilan fark kiladi. Xar bir hujayra plazmatik membrana-plazmolemma, sitoplazma va yadrodan tashkiltopgan. Xujayra tashki muhitdan sitoplazmatik parda bilan ajralib turadi. Yadrodan tashkari hujayraning ichidagi barcha tuzilmalarning hammasi sitoplazma deb nomlanadi.
Sitoplazma - grekcha citos - idish, plasma- shira hosil bulish degan ma’noni anglatadi. Eukariotik hujaralar sitoplazmasining tuzilishi va tarkibi turlicha bulib, gioplazma, hujayra organellari va kiritmalardan tuzilgan. Bu kismlar sitoplazmada bulishi shartdir. Bu kismlar bir biri bilan boglik holda kelishib ishlaydi. Yadro: yadrocha, xromatin, karioplazma (yadro shirasi) va kariolemma (yadro kobigi) dan iborat.
Yoruglik va elektron mikroskop orkali olingan ma’lumotlarga asoslanib, hujayraning kismlarini kuyidagi sxemada ifoda etish mumkin. Bu membranalar murakkab va uta maxsus, uziga xos tuzilmalar bulib, hujayraning hayotiy jarayonini belgilab turadi. Membranalar hujayraga moddalarning kirishi va chikishini, membranalar bilan boglik bulgan biokimyoviy jarayonlarni va membranalarda joylashgan fermentlar orkali hujayra modda almashinuvini (metabolizmini) boshkarib turadi.
Membranalar chegaralash funksiyasini ham bajaradi. Turli modda molekulalari (masalan oksillar) maxsus, uziga xos hususiyatlarga fakatgina ma’lum tartibda joylashishi va uzaro munosabati natijasida ega buladi. Moddalarning bunday munosabati biologik membranalarda kuzatiladi.
Xozirgi vaktda biologik membrananing tuzilishini talkin etuvchi turli xil nazariyalar mavjud. Bularning ichida eng tarkalgani membraning kavatli tuzilishini ifodalovchi Davson va Danielli nazariyasidir. Bu olimlar boshka tadkikotchilarni eritrotsit membranasining lipid va oksidlardan iborat degan fikrni davom ettirib, lipidlar biomolekulyar parda shaklida membrana markazida joylashishini, oksil molekulalari esa membrananing tashki tarafida joylashishini talkin etdilar. Lipid molekulalari bir-biriga parallel joylashib, ularning gidrofil (polyar) kismlari oksil molekulalariga karab yotadi. Lipid molekulasining gidrofob (nopolyar) kismlari esa bir-biriga karab yotadi.Shunday kilib, lipid molekulalari ikki oksil kavati bilan boglangandir F. Shyostrand esa oksil molekulalari globulyar tuzilishga ega deb hisoblaydi. Ana shunday tuzilish hamma membrana tuzilmalari uchun xarakterlidir. Robertson bunday tuzilishga ega bulgan membranalar elementar biologik membrana deb nomlagan.
Oxirgi vaktlarda membranalar tuzilishini ifodolovchi boshka nazariyalar ham paydo buldi. Bu membranalarning globulyar subbiriklaridan tashkil topganligini talkin etuvchi mitsellyar nazariyadir. Bu subbirliklar lipoproteid komplekslaridan iborat bulib, oksil molekulalari shu subbirlik tashkarisida, lipid esa ichida joylashadi. Kupchilik olimlarning fikricha, oksil molekulalari aminokislotalarning polyar gruppalari va fosfolipidlarning boshchalari urtasida hosil buladigan elektrostatik kuch oksil molekulasini lipid tashkarisida joylanishini belgilaydi. Mozaik nazariya esa oksil va lipidlarning uzaro munosabatini uzgacha tasvirlaydi. Bu nazariya buyicha oksil globulalarining ayrimlari “kullar” da erkin suzib yursa, ba’zi bir oksil molekulalari membrananing ichki tarafigacha egallab yotadi. (6-rasm) Xujayra membranasining suyuklik-mozaika modeliga kura tuzilishi.
1-membrananing lipidli bikavvati; 2-globulyar oksillar; 3-glikokaliks. Biologik membranalar oksil, lipiddan tashkari, uglevod, noorganik ionlar va suv tutadi. Membrana tarkibiga kiruvchi oksillar ikki gruppaga bulinadi: struktur va globulyar oksillar. Globulyar oksillar fermentlarni hosil kilib, ular moddalarning membrana orkali transportida muhim ahamiyatga ega. Struktur oksil membrana elastikligini kiskarish va chuzilish funksiyalarini belgilaydi.
Xujayra va atrof-muhit urtasidagi moddalar almashinuvi hujayraning plazmatik membranasi orkali tanlab utkazish bilan ruy beradi. Bu membrana hujayra tarkibining turgunligini tartibga solib turishda uta muhim rol uynaydi. Chunki hujayra pardasi orkali unga barcha tuyimli moddalar kiradi va hujayraning faoliyati natijasida hosil bulgan mahsulot ( masalan, sekrektor kiritmalar) hamda chikindi moddalar chikariladi. Xujayra membranasi ayrim moddalarning kirishiga monelik kilish bilan bir katorda boshkalariga tuskinlik kilmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
