Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti pedagogika fakulteti psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya kafedrasi

17.4.Xarakter tipologiyasi, xarakterning shakllanishi, xarakterning ifodali belgilari
Xarakter sub’ektning birgalikdagi faoliyatga kay tarzda faol jalb kilinishiga qarab xatti-harakatlarda va ishlarda namoyon bo‘lar ekan, ham faoliyat mazmuniga, ham kiyinchilikning muvaffakiyatli yoki muvaffakiyatsiz bartaraf etilishiga, ham asosiy hayotiy maksadlarga erishishda o‘zoq va yakin itsikbollarga bog‘liq bo‘lib qoladi.
SHunday kilib xarakterning tarkib topishida kishining tevarak-atrofidagi muhitga va o‘z-o‘ziga, boshka kishiga qanday munosabatda bo‘lishi muhim xisoblanadi. SHu bilan birga bu munosabatlar xarakterning eng muhim xususiyatlarini tasniflash uchun asos bo‘ladi.
YUqoridagilardan kelib chiqib xarakterning turtta sistemasini farklash mumkin:
Jamoaga va ayrim odamlarga bo‘lgan munosabatlarni ifodalovchi xarakter xususiyatlari: yaxshilik, mexribonlik, talabchanlik, takaburlik va boshkalar.
Mehnatga bo‘lgan munosabatni ifodalovchi xarakter xislatlari: mehnatsevarlik, vijdonlilik, inga mas’uliyat bilan karash, boshlagan ishni oxiriga etkazish, yalkovlik, mas’uliyatsizlik kabilar.
Narsalarga bo‘lgan munosabatlarni ifodalovchi xarakter xislatlari: ozodalik yoki ifloslik, narsalarni ayab ishlatish yoki ayamaslik, ularga nisbatan extiyotkorlik yoki aksincha kabilar.
Odamning o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatlarini ifodalovchi xarakter xislatlari: izzat-nafslilik, o‘z sha’nini extiyot kilish, kamtarlik, o‘ziga ortikcha baxo bermaslik yoki shuxratparatslik, magrurlik, dimogdorlik, o‘zini kata olish kabilar.
Xarakter xususiyatlarining aktsentuatsiyasi.
Xarakterning kishida kurinadigan va tilimizda o‘z ifodasini topgan xususiyatlari bexad ko‘p bo‘lib, mingdan ortiqni tashqil etadi. SHu sababli xarakterning o‘zgarib turadigan xususiyatlarini sanab va tasniflab berish juda kiyin. Bundan tashqari xozirgacha psixologiyada anik bir tasniflash sxemasi ishlab chiqilgan emas. Xarakterning u yoki bu xususiyati mikdoriy ifodaliligi oxirgi marraga etib va norma chegarasiga borib qolganda xarakterning aktsentuatsiya /ortikcha o‘rgu berilishi/ deb ataladigan vaziyat paydo bo‘ladi. Xarakterning ortikcha o‘rgu berilishi – ayrim xarakter xususiyatlarining kuchayishi natijasi sifatida normaning oxirgi chegarasidir.