|
2.3 XX asrning 50-80-yillarida O`zbekistonda iqtisodiyotning bir tomonlama rivojlantirilishi. Ma`naviy hayotdagi ziddiyatlar.
50-80 yillarda Kommunistik firqa va sho`rolar hukumati paxtachilikni rivojlantirishga qaratilgan ko`plab qarorlar qabul qildi. Urushdan keyingi yillarda markaziy Farg`ona, Mirzacho`l, Qarshi, Surxon-Sherobod cho`llari o`zlashtirildi. Markaziy hukumat paxtachilikni rivojlantirish maqsadlarini ko`zlab bu sohaga juda katta hajmdagi mablag`larni sarflab paxtachilikning moddiy texnika bazasini mustahkamladi. 1940 yilda O`zbekiston paxta dalalarida 23 ming traktor ishlagan bo`lsa, 1985 yilda 188,9 ming traktor ishladi. Amudaryo va Sirdaryo havzasi suvlari hisobidan 20 dan ortiq suv omborlari, o`nlab kanallar barpo etildi. Paxta jazavasiga tushgan Markaz keragidan bir necha barobar ortiq mineral o`g`it yetkazib berdi. Besh yilliklar rejalarida respublikada paxta yetishtirish miqdori muttasil oshib boraverdi. O`zbekiston 1946 -1950 yillarda jami 7 mln. 723 ming tonna paxta bergan bo`lsa, 1981-1985 yillarda esa bu ko`rsatgich 28 mln.617,6 ming tonnaga yetdi. Ya`ni O`zbekistonda paxta yetishtirish 1946-1950 yillardagiga nisbatan 1981-1985 yillarda qariyb to`rt barobar ortdi.
Paxta yakkahokimligining o`rnatilishi o`zining bugungi kungacha ta`sir qilib kelayotgan og`ir asosratlarini qoldirdi. Yashnab turgan bog`-rog`lar, poliz ekinlari maydoni keskin qisqardi. oziq-ovqat taqchilligi kelib chiqdi. «Bu og`ir merosning yana bir xususiyati respublikaning yoqilgi va g`alla masalasida Markazga qaramligida, un, shakar, go`sht, sut mahsulotlari kabi eng muhim oziq-ovqat mollarining, boshqa xalq iste`moli tovarlari, tayyor mahsulotlarni chetdan olib kelinishida yaqqol qo`rinadi».
Yaylovlarning paxta ekiladigan maydonlarga aylantirilishi natijasida chorva mollari tuyog`ining umumiy soni keskin qisqarib ketdi. Paxta ekin maydonlari kengayishi Amu va Sirdaryo suvlarining Orol dengiziga oqishini keskin kamaytirdi. Orol fojiasi kelib chiqdi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan xato va kamchiliklar sovet jamiyatini oxir oqibat inqirozga mahkum etdi.
Inqirozli vaziyat ma`naviy sohani ham qamrab oldi. Maorif, oliy va o`rta maxsus ta`limi tizimida son ketidan quvish, ma`muriy-buyruqbozlik tizimining o`rnatilishi kadrlar sifatiga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Mustabid tuzum 50-yillar boshlarida madaniyat va fan arboblariga nisbatan qatag`on uyushtirdi. Baynalminalchilik shiori ostida milliy qadriyatlar chekkaga surib qo`yildi. 20-30 yillardayok Islom diniga qarshi kurash bahonasida xalqimizni qadimiy urf-odatlari, madaniyati, qadriyatlariga boshlangan hujum davom ettirildi. «Ro`za hayiti», «Kurbon hayiti», «Navro`z» kabi xalq bayramlari ta`qiqlandi, hatto Islomgacha ham xalqning eng sevimli taomi bo`lib kelgan «Sumalak» payg`ambar taomi sifatida ta`qiqlandi. Uning o`rniga yangi Sho`ro bayramlari va tantanalari joriy qilindi.
Milliy kiyimlarda yurish, sunnat tuyini qilish, o`z ona tilida muloqotda bo`lish eskilik sarqiti va madaniyatsizlik ko`rinishi deb baholandi. Din xalq uchun bir yukdir deb e`lon qilindi. Bolalar bog`chasidan toki oliy o`quv yurtlarigacha ateistik tarbiya tiqishtirildi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Sho`rolar hukmronligi davrida O`zbekiston iqtisodiy va madaniy jihatdan mustamlakachilik rejasiga buysundirilgan edi. Respublika kog`ozdagina mustaqil bo`lib, amalda esa har tomonlama «katta og`a»ga qaram va tobe o`lkaga aylangan edi.
Xulosa
Qatag‘on qurbonlarining xotirasini va haq-huquqlarini tiklash ishlari Stalin vafot etganidan so‘ng Nikita Xrushev tomonidan boshlab berildi. Ammo 60-yillar o‘rtalariga kelib to‘xtab qoldi. Shu sababdan 1990-yil 13-avgust kuni SSSR prezidenti Mixail Gorbachev “20–50-yillardagi barcha siyosiy qatag‘on qurbonlarining huquqlarini tiklash to‘g‘risida” farmonni imzoladi. SSSR tarqalib ketish arafasida imzolangan mazkur farmonning tarixiy ahamiyati nimadan iborat? Unda qanay turdagi qurbonlar haq-huquqlari haqida gap ketgan?
Nikolay Troitskiyning fikricha, bu qaror faqatgina ramziy xarakterga ega bo‘lib, Gorbachevga boshida unga ishongan va 1990-yil yoziga kelib unga nisbatan ishonchsizlik kayfiyatiga tushib qolgan qayta qurish ziyolilari oldidagi o‘z obro‘sini tiklash uchun kerak edi. Aslida, 80-yillarda qatag‘on qurbonlarining aksariyatining haq-huquqlari tiklanib bo‘lgan edi, ushbu farmon esa ularga moddiy va ma’naviy kompensatsiya to‘lashni va bir qator imtiyozlarni berishni ko‘zda tutar edi. Ammo bunday kompensatsiya to‘lashning imkoni darhol bo‘lmadi. Yana bir qator qonunosti hujjatlari ham talab etilardiki, bular SSSR tarqalganidan keyingi tashkil etilgan Respublikalar rahbarlari tomonidan amalga oshirildi.
Moddiy kompensatsiya o‘z yo‘liga. Ammo hujjatning muhim bo‘lgan siyosiy-tarixiy ahamiyatini ham aytib o‘tish kerak. Tarixda ilk bor davlatning eng yuqori mansabdor shaxsi tomonidan shu davlat tomonidan amalga oshirilgan adolatsizliklarning tan olinishi edi bu. Bundan tashqari, farmon imzolangan paytda prezident Gorbachev hamon KPSS MQ bosh kotibi, qatag‘onlarni amalga oshirgan Stalinning to‘g‘ridan to‘g‘ri vorisi edi.
Gorbachev farmonda 60-yillardagi Xrushev tomonidan amalga oshirilgan qatag‘on qurbonlari reabilitatsiyasini yetarli emas deb hisoblashini ham aytib o‘tadi. Ushbu farmon orqali u boshlangan ishni oxiriga yetkazib qo‘yishi lozim edi. U qurbonlar haq-huquqlarini tiklash borasida muhim qadamni qo‘ydi. Hujjatda eng muhim punkt quyidagicha edi:
“Insonning asosiy fuqarolik va ijtimoiy-iqtisodiy huquqlariga zid ravishda, kollektivlashtirish davrida dehqonlarga, shuningdek, boshqa barcha fuqarolarga nisbatan 1920–1950-yillarda siyosiy, ijtimoiy, milliy, diniy va boshqa sabablarga ko‘ra amalga oshirilgan qatag‘onlar noqonuniy deb tan olinsin va ushbu fuqarolarning huquqlari to‘liq tiklansin”.
Hujjatda, shuningdek, ushbu farmon “Ulug‘ Vatan urushi yillarida, urushdan oldingi va urushdan keyingi yillarda Vatanga va sovet xalqiga qarshi jinoyatlarda ayblangan shaxslarga nisbatan tatbiq etilmasligi” ham belgilab qo‘yildi.
Gorbachevning SSSR tarixida tutgan o‘rni qanday bo‘lishi, undan keyingi Respublikalarda ushbu hujjatning ijrosi qay darajada amalga oshirilganidan qat’iy nazar u shu birgina harakati tufayli tarix oldida o‘z o‘rnini belgilab bergan desak, adashmagan bo‘lamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
