Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti “Fizika va Kimyo” fakul’teti

Spektrni qo‘zg‘atish manbalari

Rentgen emission (chiqarish) (REA), rentgen absorbsion (yutilish) (RAA) va rentgen fluoressent (RFA) usullarida spektrni hosil qilish uchun rentgen trubkasi ishlatiladi. Termoemission katod va yaxshi issiqlik o‘tkazish qobiliyatiga ega bo‘lgan qiyin eruvchi materialdan (W, Mo, Cu va boshqalar) qilingan sovutiladigan anoddan iborat elektrodlar rentgen trubkasining asosiy elementlari hisoblanadi. Trubkaning havosi so‘rib olinib yuqori vakuum hosil qilinadi. Kuchlanganligi 20-60 kV bo‘lgan elektr maydonida tezlashtiriladigan termoelektronlar anod yuzasiga kelib uriladi. Anod materiali orqali elektronlar o‘tganda, ularning bog‘langan va erkin elektronlardan elastik va noelastik sochilishi sodir bo‘ladi. Birlamchi elektronning sochilish jarayoni uning energiyasini kamayishiga, harakatining sekinlashishiga ya’ni, tormozlanishiga olib keladi.

Atomning elektromagnit maydonida tezlanish bilan harakat qilayotgan zaryadlangan zarracha (elektron) o‘zidan uzluksiz elektromagnit rentgen nurlanish (tormozlanish natijasida nurlanish) spektrini chiqaradi. Agar, noelastik sochilish jarayonida birlamchi elektronning bog‘langan elektronga bergan energiyasi, tegishli elektron sathni ionlashtirish energiyasidan katta bo‘lsa, bu holda shu energiya sathida joylashgan elektronning urib chiqarilishi sodir bo‘ladi va bu hodisaga elektron zarb orqali ionlashtirish deyiladi. Agar birlamchi elektronning energiyasi ionlash energisidan 3 - 4 marta katta bo‘lsa, bunday jarayonning sodir bo‘lish ehtimoli eng katta bo‘lishi tajribada aniqlangan. Bu ma’lumot rentgen trubkasining tegishli ishchi parametrlarini tanlashda hisobga olinadi. Ionlangan atomni turg‘un holatga qaytishi ya’ni relaksatsiyasi ikki xil yo‘l bilan amalga oshadi, birinchisi xaraktristik rentgen nurini (kvantini) chiqarish (7.5- rasmga qarang) va ikkinchisi oje-elektronni chiqarish orqali. SHunday qilib, rentgen trubkasining chiqarish spektri - bu tormozlanganda chiqadigan uzluksiz va xarakteristik nurlanishlarning birikmasidir. Odatda rentgen trubkalari, chiqarish spektrining u yoki bu qismini ajratib olish uchun ishlatiladigan metall filtrlar bilan butlanadi.
^hrent g

I bosqich qo’zg’atish
II bosqich relaksatsiya

7.5-rasm. Rentgen nuri hosil bo‘lishining modeli.

REA da tekshirilayotgan namuna rentgen trubkasining anodiga o‘rnatiladi. Namunani elektronlar bilan bombardimon qilish natijasida uning yuzasidan rentgen nurlari chiqa boshlaydi. RAA va RFA usullarida

spektrni qo‘zg‘atish uchun rentgen trubkasi chiqarayotgan birlamchi rentgen nurlari ishlatiladi. RAA usulida ishlatiladigan rentgen nurlarining monoxromatiklik darajasi yuqori bo‘lishi kerak.
Elektronzondli rentgen spektral mikroanaliz usuli (RSMA) REA ning ko‘rinishi hisoblanadi. Bu usulda rentgen spektrini qo‘zg‘atish uchun bir xil energiyaga ega bo‘lgan elektronlar dastasi (dastaning energiyasi 10 - 30 keV diametri 1 - 2 mkm) yoki o‘lchami 10x10 dan to 50x500 mkm maydonda o‘zgartiriladigan elektron dasta-rastr ishlatiladi. Birinchi holda, nuqtaviy analiz, ikkinchi holda esa, yuzaning qismini analiz qilish amalga oshiriladi. SHunday qilib, RSMA lokal analiz usuli hisoblanadi (lokal - ma’lum bir joyni analiz qilish). Bu usulda qo‘zg‘atish manbai sifatida elektron pushka ishlatiladi. Elektron pushka avto yoki termoemission katod hamda tezlatuvchi va fokuslovchi elektrostatik yoki magnit linzalardan tashkil topgan sistemadan iborat bo‘lib yuqori vakuum sharoitida ishlaydi.