Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti “Fizika va Kimyo” fakul’teti

RENTGEN SPEKTROSKOPIYA USULI

Namuna tomonidan chiqarilgan (rentgen emission analiz, qisqacha - REA va rentgen fluoressent analiz, qisqacha - RFA larda) yoki namunadan o‘tgan (rentgen absorbsion analiz, qisqacha-RAA da) rentgen nurlari intensivligining energiya (yoki to‘lqin uzunligi) bo‘yicha taqsimlanishiga rentgen spektri deyiladi.

Rentgen spektroskopiyasi usullari atomlarning ichki (2.1v,g - rasm) elektronlarini bir holatdan boshqa holatga o‘tishiga asoslangan. Bunday o‘tishlar atom tomonidan bitta yoki bir nechta elektronlarni chiqarish (ionlashtirish) bilan bog‘liq. SHuning uchun, rentgen spektroskopiyasi usullarida atom tomonidan chiqarilayotgan yoki yutilayotgan elektromagnit nurlarni ya’ni fotonlarni, ularning energiyasi (to‘lqin uzunligi, chastotasi) bo‘yicha taqsimlanishini qayd qilish mumkin.
Atomga katta energiyaga ega bo‘lgan elektronlar dastasi yoki rentgen nurlari bilan ta’sir etish natijasida uning ichki elektronlaridan biri urib chiqarilgan bo‘lsin. Hosil bo‘lgan bo‘sh joy yuqori qavatlardagi elektronlardan birining o‘tishi natijasida to‘ldiriladi. O‘tish natijasida bu jarayonda qatnashayotgan energetik sathlar orasidagi farqga teng bo‘lgan energiya hosil bo‘ladi. Bu energiya rentgen kvantlari ko‘rinishida chiqariladi yoki qavatlardagi boshqa elektronga beriladi (Oje effekt).

Odatda rentgen chiqarish spektrlarida chiziqlar soni kam bo‘ladi. Quyidagi rasmda (7.3 - rasm) metall qotishmasining rentgen fluoressent spektri ko‘rsatilgan.

2048
I, imp/s

1024

0,13 0,15 0,17 0,19 0,21
 nm

7.3-rasm. Metall qotishmasining rentgen fluoressent spektri.

Qattiq jism atomlarining elektronlaridan noelastik sochilish natijasida hosil bo‘lgan rentgen nurlanishining kvantlari, emission rentgen spektrining foniga tegishli signallarni hosil qiladi. Atomning ichki elektron sathlari orasida elektron o‘tishlar bo‘lganda, rentgen nurlari chiqadi. Rentgen spektrlarining nisbatan oddiyligi, ehtimoliyati katta bo‘lgan elektron o‘tishlar sonining cheklanganligi bilan bog‘langan.