Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати 
 
1.
Вахобов А.Б. Хорижий инвестициялар. “Молия”, Тошкент – 
2010 й. 
2.
Надирханов У.С. Узбекистон Республикасида хорижий ин-
вестицияларни таснифлашининг методологик аспектлари: Moliya-
chi ma’lumotnomasi, УР Молия вазирлиги кошидаги Укув маркази., 
Т.: 2015, № 6, 3-9 
3.
 
http://www.parliament.gov.uz
 
4.
http://www.press-service.uz 
5.
http://www.press-service.uz 
 
Ergashev Botir Zokir o‘g‘li, Burxanov Javoxir,
Qodirov Jahongir Toshkent Davlat Transport Universiteti, Transport 
logistikasi kafedrasi assistenti, [e-mail] 
 
KONTREYLER TRANSPORTIDA TASHISHNI TASHKIL 
QILISH TAHLILI 
 
Annotatsiya
. Ushbu maqolada kontrailerlarda yuk tashish muam-
molari, ularning afzalliklari va kamchiliklari muhokama qilinadi. Nima 
uchun MDH mamlakatlarida kontariler transportiga talab yo‘qligi haqida 
xulosa chiqariladi. Tahlillarga ko‘ra, yuk tashishning eng ekologik toza 
va xavfsiz turlaridan biri bo‘lib, yuklarni yetkazib berish vaqtini 
qisqartiradi, bojxona punktlarida to‘xtab turish vaqtini kamaytiradi. 
Kalit so‘zlar: Kontrailerlarda yuk tashish, xavfsizlik, yo‘l-
transport hodisalari,
Yuklarni avtomobil tashish tezligi va samaradorligi tufayli yuqori 
talabga ega. Shu bilan birga, avtomobil transporti narxi har doim ham 

---

237 
o‘zini oqlamaydi, bundan tashqari, tashish tartibini murakkablash-
tiradigan boshqa muammolar ham mavjud. Yechim kombinatsiyalangan 
usullardan, xususan, kontariler transportidan foydalanish bo‘lishi mum-
kun. Ular etkazib berishning qulay stavkalarini kafolatlash imkonini ber-
di, bojxona rasmiylashtiruvi jarayonini qisqartirdi, shuningdek, sezilarli 
tejashni ta'minlaydi [1-2].
Kontarilering - bu yuklarni xavfsiz, foydali va ishonchli tashishni 
kafolatlash zarurati bilan bog‘liq holda yuklarni tashish usuli. Texnika 
dastlab Kanada va Amerika Qo‘shma Shtatlarida qo‘llanilgan. Tashkil 
etish jarayonida g‘ildiraklarni tushirishga imkon beruvchi platformalar-
ning pastki qismida cho‘ntaklar yaratildi va ixtiro "yugurish avtoma-
gistrali" deb nomlandi. Pastki qavatli temir yo‘l platformalari yuk 
mashinalarini yarim tirkama yoki tirkama bilan tashish imkonini beradi. 
Shu bilan birga, haydovchi yukga hamroh bo‘lishi mumkin yoki 
hamrohlik qilmaydi, barchasi alohida yo‘lovchi vagonida bo‘lgan 
tashish xususiyatlariga bog‘liq. Yo‘l tirkamalaridan foydalanish 
kontariler transportining eng noodatiy muqobillaridan biriga aylandi [3]. 
Kombinatsiyalangan taglikka ega treylerlar va konteynerlar relslar va 
yo‘llarda 
osongina 
harakatlanishi 
mumkin. 
Temir 
yo‘l 
va 
avtotransportning yuk tashish ko‘rinishidagi kombinatsiyasi ikkita 
etkazib berish usulining afzalliklarini birlashtirishga imkon beradi. 
Birinchisi tejamkorligi bilan mashhur, ammo u hech qanday tarzda 
yukni belgilangan joyga etkazib bera olmaydi, shuning uchun boshqa 
turga murojaat qilish kerak bo‘ladi. Kontariler transporti yuk joylashgan 
yuk mashinalarini poezdda va maxsus platformalar yordamida tashish 
mumkinligini nazarda tutadi. Yetib kelgach, yuk mashinalari platforma-
dan chiqib, o‘z manziliga yo‘l olishadi. Platformadan jo‘nab ketish va 
ro‘yxatdan o‘tish ko‘p vaqtni talab qilmaydi, buning natijasida o‘z 
vaqtida yetkazib berishni ta'minlash mumkin. 
Keling, kontariler transportining afzalliklarini tahlil qilaylik: 
-yuqori samaradorlik; 
-xavfsizlikni ta’minlash va yo‘l-transport hodisalari sonini 
kamaytirish; 
-tashqaridagi ob-havo bilan aloqaning yo‘qligi; 
-yo‘l yuklarining kamayishi; 
-yuk avtomobillarining xizmat muddatini oshirish; 
-ekologik tozalik; 

---

238 
-Xavfli yuklarni tashuvchi transport vositalari bilan sodir bo‘la-
digan yo‘l-transport hodisalarini kamaytirish. 
Hozirgi vaqtda temir yo‘l transporti MDH tashiladigan DG (xavfli 
yuk) umumiy hajmining qariyb 30% ni tashkil qiladi. Shu bilan birga, 
xavfli yuklarning nomlari allaqachon 4 ming nomdan oshadi. Bular 
asosan suyultirilgan yoki siqilgan gazlar, suyuq va qattiq holatda yonuv-
chi moddalar, zaharli moddalar, portlovchi materiallar va boshqalar [4]. 
2020 yilda TP temir yo‘l tarmog‘ida xavfli yuk poyezdlari yo‘q edi, 
ikkita baxtsiz hodisa yuz berdi. 16 ta baxtsiz hodisa qayd etilgan (2020 
yilda - 15). Temir yoʻl tarmogʻida xavfli yuklar bilan sodir boʻlgan 
hodisalarning umumiy soni 2019-yilga nisbatan 10 taga kamaydi. 
Avtomobil transporti va temir yoʻl transportini solishtirganda, DG bilan 
sodir boʻlgan baxtsiz hodisalar avtomobil transportida koʻproq sodir 
boʻladi. Yuqoridagi barcha afzalliklarga qaramay, kontariler transporti-
ning bir qator kamchiliklari ham mavjud. Bularga temir yo‘l transporti-
ning yuk ko‘tarish qobiliyatining pasayishi, yuk ortish va tushirish usku-
nalari, shuningdek, maxsus platformalar bilan ta'minlash zarurati kiradi. 
Og‘ir yuk mashinalari bilan yuklarni shaxsiy jadvalga muvofiq tashish 
mumkin, poezd esa aniq jadvalga amal qiladi, xavfli yuklarni tashish, 
yuqori xavfli yuklarni tozalash uchun barcha platformalar tayyorlanmagan. 
Har holda, texnologiya tejamkor va butun dunyoda qo‘llaniladi. 
Samaradorlik temir yo‘l xavfsizligi va yuk mashinalari tomonidan 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qiluvchiga tashish tezligining kombinatsiyasi 
bilan kafolatlanadi. Emissiyalarning yo‘qligi va ularning miqdorining 
kamayishi atrof-muhitni malakali himoya qilish imkonini beradi. 
Avtomobil tashuvchilar bozoriga kontarilerning ta'siri [5-6]. Barcha 
shtatlarda ushbu transport usulining ahamiyatini baholash qiyin. Evropa, 
AQSh va Kanadada istiqbollar aniq, chunki bu sanoat allaqachon 
rivojlangan va mashhurlik doimiy ravishda oshib borishiga ishonish 
uchun barcha asoslar mavjud. 
MDH mamlakatlari global oʻzgarishlarni amalga oshirish uchun 
mablagʻ yoʻqligi sababli yuk tashishga unchalik qiziqish bildirmaydi. 
Hozirda yo‘l tashuvchilar qandaydir zarar ko‘rishidan qo‘rqish yo‘q. 
Kontariler mashhur bo‘lgan mamlakatlar misolida shuni ta'kidlash mum-
kinki, avtomobil transportisiz buni amalga oshirish mumkin emas. Ush-
bu tur hali ham qisqa masofalarga tashishning eng yaxshi usuli hisob-
lanadi. Atrof-muhitga oid mamlakatlar qonunchiligida sezilarli o‘zga-

---

239 
rishlar ro‘y bergan taqdirda, xarajatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan zamo-
naviy texnologik jarayonlarga o‘tish kerak bo‘ladi. Bu tez orada sodir 
bo‘lmaydi, chunki har bir kishi, istisnosiz, hali ham etkazib berishni 
tejashga harakat qilmoqda (atrof-muhitga jiddiy zarar etkazilishiga 
qaramay) va avtomobil transportining barcha afzalliklaridan mamnun 
bo‘ladi. 
Yukni yuklagandan keyin istalgan vaqtda jo‘natish, qabul qiluv-
chining eshigigacha tashish va qisqa masofaga tashishning afzalliklari 
hali ham afzallik hisoblanadi. Temir yo‘l transporti narxining sezilarli 
darajada pasayishi bu tanlovda asosiy omil bo‘ladi. Biroq, to‘g‘ri 
infratuzilmani qurish narxi asosiy to‘siq sifatida ko‘riladi. Nima uchun 
yuk tashish transporti avtomobil transportini almashtirmaydi? Bugungi 
kunda transport turini to‘liq yoki qisman o‘zgartirish xavfi yo‘q. 
Ehtimol, taxminan 10 yil yoki undan ko‘proq vaqt ichida ba'zi jiddiy 
o‘zgarishlar haqida gapirish mantiqan to‘g‘ri keladi. Eskirgan e'tiqodlar 
innovatsion texnikaning afzalliklarini tushunishga asosiy to‘siq 
hisoblanadi. Agar siz texnik masalalar bilan shug‘ullansangiz, uzoq 
masofalarga tashish va umuman logistika xarajatlarini sezilarli darajada 
kamaytirishingiz mumkin. Temir yo‘l poezdlari eng ishonchli va 
yukning yaxlitligi va xavfsizligini ta'minlashga qodir. 
Bu jihatdan avtomobil transporti kamroq qulay va yuk ko‘tarish 
qobiliyati pastroq, chunki ular yuk mashinasining og‘irligini hisobga 
olishlari kerak. Temir yo‘l transporti arzonroq, ammo u sizga kerak 
bo‘lgan hamma narsani qabul qiluvchining eshigiga etkazishga yordam 
bera olmaydi. Ertami-kechmi, vazifani bajarish uchun yuk mashinalarini 
ulash kerak bo‘ladi [7]. Ikkalasini birlashtirib, kerakli muvaffaqiyatga 
erishadi. Kerakli vaqtda, og‘ir yuk mashinasi platformadan tushib, 
minimal vaqt bilan o‘z manziliga borishi mumkin. Kontariler transporti 
uzoq vaqt oldin paydo bo‘lgan, ammo hamma ham bu texnologiyadan 
darhol foydalanishga tayyor emas. Samaradorlik va xavfsizlikni ta'min-
lash maqsadida g‘oya doimiy ravishda qayta tiklanadi. Eng jiddiy 
sabablardan biri bu avtomobil yo‘llarining tirbandligidir [8]. Vaqti kelib, 
yo‘llarni og‘ir yuk mashinalaridan bo‘shatishning zaruriy chorasi 
bo‘ladi. Yo‘l tashuvchilarning faoliyati to‘xtatilmaydi, chunki ularsiz 
ishlamaydi. Qisqa masofaga tashish hali ham ularniki bo‘lib qoladi, 
shuningdek, belgilangan joyga etkazib berish. Temir yo‘llar hamma 
joyda emas, shuning uchun siz yuk mashinalarisiz qilolmaysiz. Bahsli 

---

240 
masala - bu nima arzonroq, avtomobil yo‘llarini qurish va doimiy 
ta'mirlash yoki temir yo‘llarni yaratish. Magistral yo‘llar barcha turdagi 
transportni boshqarish uchun mo‘ljallangan, hatto yo‘l qoplamasini 
buzadigan va ichki yo‘llardan foydalanganlik uchun ma'lum miqdorda 
to‘lashi kerak bo‘lgan og‘ir yuk mashinalari haqida da'volar mavjud. 
Yuk tashish uchun yagona raqobatchilar - bu treylerlar. 
Trailed konteynerlar birlashtirilgan shassi bilan jihozlangan va 
temir yo‘l yoki avtomobil yo‘lida harakatlanishi mumkin. Lokomotivlar 
yoki traktorlarga tezkor ulanish dasturni amaliy va qulay qiladi. Asosiy 
afzalliklari - qimmat platformalar va yuklash uskunalarini ishlatish 
zarurati yo‘qligi, shuningdek, mijozlarga yaqin joylashgan ko‘plab yuk 
tashish punktlarini yaratish imkoniyati. Yo‘qotishlar va zararlar butunlay 
chiqarib tashlanadi. Kontariler yuk tashish eng ekologik toza va xavfsiz 
yuk tashish turlaridan biridir. Evropa, AQSh va Kanadada kontariler 
transporti yarim asrdan ko‘proq vaqt davomida mavjud. Ushbu xizmat 
Evropa mamlakatlarida eng katta muvaffaqiyatga erishdi: ba'zi yo‘na-
lishlarda kontreyler avtomobil transportining umumiy hajmining 60 
foizini egallaydi; Umuman olganda, Evropada o‘rtacha yillik yuk aylan-
masi taxminan 6 million t-km ni tashkil qiladi [9]. Evropa Ittifoqi 
doimiy ravishda yuk tashish hajmini joriy etish va kengaytirish ustida 
ishlamoqda, bu birinchi navbatda atrof-muhit va yuklarni tashish 
xavfsizligi bilan bog‘liq. 
Shu munosabat bilan quyidagi qonunchilik tashabbuslari qabul 
qilinmoqda: shanba, yakshanba va bayram kunlari yuk avtomobillari-
ning harakatlanishini cheklash; o‘q yuki cheklovlari [10]. Avtomobil 
tashuvchilar mumkin bo‘lgan yo‘qotishlardan xavotirda va o‘z buyurt-
malarining bir qismidan voz kechishga tayyor emaslar. U qanday qilib 
transportni tashkil etishga qaror qilsa, o‘sha tomon foyda keltiradi. Sizni 
kontariler transportiga ishonishingizga nima xalaqit beradi? Etarli bilim-
ning etishmasligi va ushbu texnologiyaga ishonchsizlik. Asosiy muam-
mo shundaki, avval yuk mashinasi haydovchisi yuk uchun javobgar edi. 
Tashish ikkita transport turi bilan amalga oshirilganda, yo‘qolgan yoki 
buzilgan taqdirda kim aybdor bo‘lishini tushunish qiyinroq. Har bir 
bosqichda tashish sifatini nazorat qilishning hech qanday usuli yo‘q, bu 
muammo bo‘lishi mumkin. Hujjatlarni loyihalashda ham nuanslar mav-
jud, ammo buni aniqlash osonroq. Qanday muammolar paydo bo‘lishi 
mumkin? Yuk mashinasi egasiga pul olib kelishi kerak. U platformada 

---

241 
ishlamay qolganda, siz hali ham buning uchun to‘lashingiz kerak. 
Haydovchi, shuningdek, alohida mashinada sayohat qilsa ham, ish haqi 
va yo‘l nafaqasini olishi kerak. Avtomobil tashuvchilarga bu holat 
unchalik yoqmaydi, bu esa kontariler ning rivojlanish darajasiga ta'sir 
qiluvchi yana bir omil hisoblanadi. Transport kompaniyalari ishsiz 
qolmaydi, chunki bir qator vazifalar faqat avtomobil transportida amalga 
oshirilishi mumkin. U bojxona punktlaridan uzoqroq o‘tadi, masofani 
tezroq bosib o‘tadi, haydovchi yo‘lda dam olishi kerak, ammo uni temir 
yo‘l bilan to‘liq almashtirib bo‘lmaydi. Ushbu ikkita etkazib berish usuli 
birgalikda mavjud bo‘lishni o‘rganishi kerak, chunki har qanday holatda 
ham ikkalasi ham mijozning manfaati uchun ishlaydi.