Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

Адабиётлар 
 
1.
Ivanov, D. A Framework of Adaptive Control for Production 
and Logistics Networks. In: Dynamics in Logistics, ed. by H.D. Haasis, 
H.J. Kreowski, B. Scholz- Reiter, Springer, 2008, pp. 151-159. 
2.
Ivanov, D. Adaptive Supply Chain Management: A 
Collaborative Competitive Strategy. In: Logistics and Supply Chain 

---

694 
Management: Trends in Germany and Russia, ed. by. D. Ivanov et al., 
Saint Petersburg, SPbGPU, 2008, pp. 43-57. 
3.
Ivanov, D. Determination of Order Penetration Points in Supply 
Chains on the Basis of a Combined Analytical-Simulation Approach. In: 
Logistics and Supply Chain Management: Trends in Germany and 
Russia, ed. by. D. Ivanov et al., Saint Petersburg, SPbGPU, 2008, pp. 
206-218.
 
4.
Ivanov, D. DIMA - A Research Methodology for 
Comprehensive Multi- Disciplinary Modelling of Production and 
Logistics Networks. International Journal of Production Research 2009, 
Vol. 47, No.5, pp. 1153-1173
 
5.
Саматов Г.А. «Етказиб беришлар занжирида бошқарув» 
ўқув қўлланма, ТДТУ, 2020й.
 
 
Саматов Лазизбек Зокир ўғли Термиз давлат университети 
Шарапова Шахзода Ровшан кизи Тошкент давлат 
транспорт университеит 
ЛОГИСТИКА МУВОФИҚЛАШТИРИШНИ ТАЪМИНЛАШДА 
АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ 
 
Етказиб бериш занжири замонавий компаниялар учун 
замонавий бизнес шароитида рақобатдош устунликларини сақлаб 
қолиш учун муҳим рол ўйнайди. Етказиб бериш занжири иштирок-
чилари кўпинча алоҳида ва мустақил хўжалик юритувчи субъект-
лар бўлганлиги сабабли, етказиб бериш занжирини бошқаришнинг 
асосий масаласи - бу тизимнинг иш фаолиятини оптималлаштириш 
учун уларнинг мақсадларини мослаштирадиган ва ўз фаолиятини 
мувофиқлаштирадиган механизмларни ишлаб чиқишдир. Ахборот 
- бу мувофиқлаштиришда таянч ибора. Ушбу ишда биз етказиб 
бериш занжиридаги операцион маълумотларнинг мувофиқлашти-
рилишини кўриб чиқамиз. 
Етказиб бериш занжирини бошқариш (ЙБЗБ) муҳим бошқарув 
парадигмасига айланди. Мижозлар талабини қондиришда ахборот, 
материаллар ва хизматларнинг бутун оқимини бошқариш учун 
умумий тизимли ёндашувини қўллаш керак[3]. Бир нечта тадқи-
қотларда мувофиқлаштиришнинг етишмаслиги натижасида келиб 

---

695 
чиқадиган муаммоларни аниқланди ва узлуксиз етказиб бериш 
занжиридан рақобатбардош устунликни қай даражада олиш 
мумкинлиги тадқиқ этилди. Етказиб бериш занжирини мувофиқ-
лаштириш ахборот оқимларининг кўпайишига, ноаниқликнинг 
пасайишига ва даромад келтирадиган етказиб бериш занжирига 
олиб келади .Бу ЙБЗБ учун муҳим муваффақият омилига айланди 
ва турли соҳалардаги ташкилотлар фаолиятини самарали равишда 
яхшилайди. 
Операцион нуқтаи назардан, ЙБЗБ етказиб берувчиларни, 
ишлаб чиқарувчиларни, омборларни ва дўконларни самарали 
бирлаштириши керак, шунинг учун тизим кенг харажатларни 
минималлаштириш учун товарларни керакли миқдорда, керакли 
жойларга ва ўз вақтида ишлаб чиқариш ва тарқатиш. хизмат 
талабларини қондиришни кўзда тутади[1]. Шу маънода, етказиб 
бериш занжирини мувофиқлаштириш механизми - бу етказиб 
бериш занжири аъзоларининг ишларини мувофиқлаштириш ва 
тизим фойдасини яхшилаш учун операцион режадир. Етказиб 
бериш занжири аъзолари алоҳида ва мустақил хўжалик юритувчи 
субъектлар бўлган тақдирда, ушбу ҳаракат режасида ўзаро 
ҳамкорликни йўлга қўйиш учун мувофиқлаштиришдан фойда 
ажратиш учун рағбатлантириш схемасини ўз ичига олиши керак. 
Етказиб бериш занжиридаги харидор ва сотувчи ўртасидаги 
маълумот алмашинуви, бу "камбағал" самарасини (яъни қуйи 
оқимдан етказиб бериш занжирининг юқори оқимига қадар 
талабнинг ўзгариши ва кучайиши) бартараф этиш ва етказиб бериш 
занжири иш фаолиятини яхшилаш учун фойдали стратегия 
сифатида. Ахборот алмашинуви бўлимларнинг ҳаракатларини 
мувофиқлаштириш учун жуда муҳимдир. Биз етказиб бериш 
занжири аъзоларининг мақсадларини мослаштира оладиган ахборот 
оқими нуқтаи назаридан мувофиқлаштиришга эътибор қаратамиз. 
Етказиб бериш занжиридаги корхоналар охирги фойдала-
нувчига эътибор қаратганда, кўплаб кўрсаткичларни кўриб чиқиш 
мумкин. Бироқ, улар Хизмат, Сифат, Харажатлар ва Вақт муддати 
сифатида бирлаштирилиши мумкин[2]. 
Ахборотнинг нархига ва хизматга таъсирига оид кўплаб 
адабиётлар мавжуд. Чакана сотувчи ва етказиб берувчи ўртасида 
маълумот алмашишни прогноз қилиш барқарор бўлмаган талаб 
шароитида буюртмани бажариш коэффициентини сезиларли 

---

696 
даражада ошириши мумкинлигини кўрсатди. Битта етказиб 
берувчига, битта Н сотувчига ва статсионар стохастик истеъмол-
чилар талабига эга бўлган модел билан талаб ва инвентаризация 
маълумотларини алмашиш қийматини ўрганишди. Улар маълумот 
алмашишни амалга ошириш харажатларни (инвентаризацияни 
ушлаб туриш қиймати ва орқага буюртма бўйича жарима нархидан 
иборат) 13,8% гача камайтириши мумкинлигини аниқладилар. 
Форрестер етказиб бериш занжирининг қуйи оқимидан юқори 
оқимига қадар талабнинг ўзгаришини ва кучайишини кашф 
этганлиги сабабли, кўплаб адабиётлар ушбу ҳодисани таҳлил 
қилдилар. Ушбу ҳодиса, шунингдек, Буллинг эффекти сифатида 
танилган. Буллинг эффектининг кўринишини тушунтириш учун 
бир нечта сабаблар таклиф қилинган, масалан, башорат қилиш 
усулларини мукаммал даражада аниқ ишлатмайдиган талаб сигнал-
ларини қайта ишлаш, талаблар таклифдан ошиб кетганда компания-
лар ўртасида ўйин ўйнаш, буюртмаларни дискретлаштирадиган 
буюртмалар тўплами ва мижозларни ҳаддан ташқари юқори 
даражага ундаш. нарх паст бўлганида буюртма бериш. Булллинг 
эффектининг натижаларига инвентаризациянинг юқори даражаси, 
етказиб бериш занжирининг тезкорлигини камайтириш, мижоз-
ларга хизмат кўрсатиш даражасининг пасайиши, самарасиз транс-
порт ва ўтказиб юборилган ишлаб чиқариш жадваллари киради. 
Савдо маълумотлари ва инвентаризация маълумотларини алмашиш 
ушбу таъсирни камайтириши мумкинлигини таъкидлади. Ушбу 
таъсирни битта чакана ва битта ишлаб чиқарувчидан иборат оддий, 
икки босқичли етказиб бериш занжирлари учун миқдорий 
жиҳатдан аниқланди. Улар натижаларни харидорларнинг марказ-
лашган маълумотларига эга бўлган ва бўлмаган ҳолда бир неча 
босқичли етказиб бериш занжирларига етказишди ва талаб 
маълумотларини марказлаштириш орқали буллинг эффекти ка-
майиши, аммо тўлиқ йўқ қилинмаслиги мумкинлигини намойиш 
этишди. 
Корхоналар ўртасида ахборот алмашинувининг мақсади муво-
занатни таъминлаш ва етказиб бериш занжирини барқарорлашти-
ришдир. Тизим назорати нуқтаи назаридан барқарор тизимга 
қуйидагича таъриф берилиши мумкин: мувозанат ҳолатидаги 
ҳақиқий тизим ташқи куч таъсирида ўзини ўзи созлаш йўлидан 
кейин яна шу ҳолатга қайтиши мумкин. Акс ҳолда у барқарор эмас.

---

697 
Етказиб бериш занжирининг мувозанат ҳолати - қуйи оқим ва 
юқори оқим корхоналари зичликка қўшилиб, ишлаб чиқариш 
жараёни доимий бўлиб, талаблар ўз вақтида бажарилиши мумкин 
ва етказиб бериш занжири кўрсаткичлари маълум вақт ичида 
белгиланади. Ушбу ҳолатни инвентаризация нархи, буюртманинг 
бажарилиш даражаси ва муддати, ва бошқалар каби кўрсаткичлар 
билан белгилаш мумкин. Сифатли таҳлил ва миқдорий тадқиқот-
ларни бирлаштириш тезкор маълумотларнинг таъсирини аниқлаш 
учун фойдалидир. 
Операцион ахборотни мувофиқлаштириш учта усулда бўли-
ниши мумкин. Биринчидан, етказиб бериш занжиридаги тезкор 
ахборотни мувофиқлаштириш ички мувофиқлаштириш ва ташқи 
мувофиқлаштиришни бошдан кечиради. Корхоналар (айниқса 
ишлаб чиқарувчи) аввал ички мувофиқлаштиришни амалга 
ошириши керак. Ички мувофиқлаштириш аниқ маълумотларни 
аниқ шаклда уларни ишлаб чиқариш ва бошқариш учун керакли 
вақтда керакли вақтда одамларга юборишга қаратилган. Кейин 
етказиб бериш занжири янги даражага келади ва янги беқарорлик 
нуқтаси юз беради. Ушбу нуқтада турли хил маълумот алмашиш 
усуллари ушбу корхона ва етказиб бериш занжиридаги бошқалар 
ўртасида тизим турли хил давлатларга олиб келиши мумкин, 
инвентаризация нархи юқори ёки паст, мижозга тез ёки секин 
жавоб бериш. Улардан бирини танлаш учун етказиб бериш 
занжири тизимига бошқа шериклар томонидан тақдим этиладиган 
қўшимча маълумот керак[4]. 
Иккинчидан, операцион ахборотни мувофиқлаштириш вақт 
оралиғига ва ахборот оқимининг чуқурлигига қараб бўлиниши 
мумкин.
Ахборот оқимининг чуқурлиги турли хил маълумотлар 
алмашинадиган вертикал ўлчамларни англатади. У қуйидагиларни 
ўз ичига олиши мумкин: й Ахборот алоқаси. Бу корхоналар 
ўртасида етказиб бериш занжиридаги маълумот алмашинувининг 
асл ҳолати. Ўзаро алмашинадиган маълумотларнинг мазмуни 
ишлаб чиқаришни харидорнинг талабларини қондириш учун ишлаб 
чиқаришга имкон беришдан бошқа нарса эмас.
Ўзгарувчан бозор шароитида рақобатбардош устунликни уз-
луксиз етказиб бериш занжиридан олиш керак. Одатда мувофиқ-
лаштириш ва ҳамкорлик умумий мақсадга эга: бутун етказиб бериш 

---

698 
занжири орқали шаффоф, кўринадиган ахборот оқимини яратиш.
Шундай қилиб, ўзаро манфаат олиш, пул ва ресурларни тежаш ва 
иш самарадорлигини ошириш учун қўшимча равишда кўпроқ 
маълумотлар (масалан, инвентаризация маълумотлари, иш вақти ва 
прогноз маълумотлари) алмашинилиши керак. Ноаниқликнинг 
кучайиши билан етказиб бериш занжири ҳамкорлиги 1990 йил 
ўрталаридан бошлаб ВМИ, CПФР ва Доимий тўлдириш (CР) каби 
тушунчалар байроғи остида кучли қўллаб-қувватланмоқда[5]. 
Ҳамкорлик жараён, маҳсулот ёки воқеа тўғрисида умумий маъно 
яратади. Шу маънода, бу ерда одатий нарса йўқ. У ерда илгари 
бўлмаган нарса бор. Ахборот билан ишлаш етказиб бериш занжи-
рида билимларни яратишга олиб келади. Ҳамкорликда етказиб 
бериш занжиридаги корхоналар янги нарсаларни яратиш учун маъ-
лумотдан фойдаланадилар: янги истиқболлар ва янги маҳсулотлар. 
Ахборотни мувофиқлаштириш етказиб бериш занжири 
координациясига эришиш учун асосий ёндашувдир. Ахборот 
турлари, уларнинг етказиб бериш занжири фаолиятига таъсири ва 
ахборот алмашиш сиёсати етказиб бериш занжирини мувофиқ-
лаштиришни тадқиқ қилишда муҳим таркибга эга. 
Етказиб бериш занжирида тезкор ахборотни мувофиқлаш-
тиришни амалга ошириш учун, операцион маълумотларнинг 
таъсирини аниқлаш лозим бўлади. Бунинг учун сифатли таҳлил ва 
миқдорий тадқиқотларни бирлаштириш жуда фойдалидир. Сунъий 
интеллектнинг ривожланиши билан агентга асосланган моделлаш-
тириш усули етказиб бериш занжири мувофиқлаштиришини 
ўрганишда сезиларли усулга айланади[6]. Кўп агентли ҳисоблаш 
муҳити кўплаб автоном ёки ярим автоном оптималлаштириш 
агентлари билан боғлиқ бўлган билимларни тақсимлайдиган ва 
агентлар хабарлар орқали алоқа ўрнатадиган мувофиқлаштириш 
масалаларни ўрганиш учун жавоб беради[7].
Етказиб бериш занжири менежменти асосан бир нечта қарор 
қабул қилувчилар ўртасидаги мувофиқлик билан боғлиқлиги 
сабабли, таркибий агентлар (ишлаб чиқарувчилар, етказиб 
берувчилар, дистрибюторлар каби) ўртасидаги аниқ алоқаларга 
асосланган кўп агентли моделлаштириш асослари табиий тан-
ловдир. Келажакдаги тадқиқотлар учун биз ушбу усулни етказиб 
бериш занжиридаги маълумотларни мувофиқлаштиришни модел-
лаштириш учун ишлатамиз[8]. 

---

699