Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ СПИСОК 
 
1. Послание Олий Мажлису и 
народу Президента Республики 
Узбекистан Ш.Мирзиёева от 29 декабря 2020 года.
2. Бодрунов С.Д., Демиденко Д.С., Плотников В.А. Реиндус-
триализация и становление «цифровой экономики»: гармонизация 
тенденций через процесс инновационного развития // Управлен-
ческое консультирование. – 2018. – № 2 (110). – С. 43–54. 
3. Бубнова Г.В., Левин Б.А. Цифровая логистика – иннова-
ционный механизм развития и эффективного функционирования 
транспортно-логистических систем и комплексов // International 
Journal of Open Information Technologies. – 2017. – Т. 5. – № 3. – С. 
72–78. 
4. Вертакова Ю.В., Толстых Т.О., Шкарупета Е.В., Дмитриева 
Е.В. Трансформация управленческих систем под воздействием 
цифровизации экономики: монография. – Курск: Юго-западный 
гос. ун-т, – 2017. – 147 с. 
5. Дыбская В.В., Сергеев В.И. Мировые тренды развития 
управления цепями поставок // Логистика и управление цепями 
поставок. – 2018. – № 2 (85). – С. 3–14. 
6. Коновалов В.Б., Загодарчук И.В., Будников А.Н. Концеп-
туальный подход к формированию и развитию инновационного 
кластера // Научные проблемы материальнотехнического обеспече-
ния Вооруженных сил Российской Федерации: сб. науч. тр. – Спб., 
2017. – С. 15–24. 
 
 
 
 

---

296 
Арифжанова Н.З. 
(ТДТрУ, “Транспорт логистикаси” кафедраси,
катта ўқитувчи) 
ТРАНСПОРТ ЛОГИСТИКАСИДА АХБОРОТ 
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЎРНИ 
Ахборот тизими – бу ахборотни автоматлаштирилган тарзда 
йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш учун мўлжалланган 
дастурий-аппарат мажмуасидир. Ахборот тизими тижорат 
фаолияти билан шуғулланадиган компаниялар учун, айниқса, 
транспортнинг ҳар хил турларидан фойдаланиш билан чамбарчас 
боғлиқ бўлган транспорт компаниялари учун зарур воситадир. 
Ахборот тизими транспортда логистик жараёнларни амалга 
ошириш билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, у ҳар қандай моддий 
буюмларни, моддаларни ва бошқаларни оптимал маршрутларда бир 
пунктадан иккинчисига етказиб беришни ташкил қилиш тизими 
сифатида тушунилади [1]. 
Транспорт компанияларининг муҳим хусусиятларидан бири 
улармоддий(товар), шунингдек ахборот (ташилаётган товарлар ху-
сусиятлари, ҳужжатлар, ташиш харажатлари ва бошқалар ҳақидаги 
маълумотлар) каби кўп сонли оқимларбилан иш олиб 
борадилар.Шу билан биргаликда, ташишни амалга ошириш учун 
транспорт компанияси (ва баъзан олдиндан) ўзи учун ва мижозга 
керакли маълумотларни зудлик билан тақдим этиши шарт. Бундан 
келиб чиқадики, ҳар қандай транспорт компанияси ҳам транспорт 
логистикасида, ҳам ахборотда бир вақтда ташишларни амалга 
оширишга улгуриши керак. Ахборот логистикаси–логистик тизим-
ларда бошқарув қарорларини қабул қилиш учун ахборот оқим-
ларини ташкил этиш ва интеграциялаш муаммоларини ўрганадиган 
ва ҳал қиладиган логистиксоҳа ҳисобланади [2].
Ахборот тизими - транспорт компаниясида ахборот логистика-
сининг самарали ва оптимал даражасини таъминлаш учун мақбул 
ва жуда универсал воситадир. Ахборот тизими – ихтисослаш-
тирилган дастурий таъминот, нинг ўзига хос турини кўриб чиқамиз, 
чунки у ҳозирги давр иқтисодий шароитларида энг долзарб масала 
ҳисобланади. 

---

297 
Ахборот тизимларини транспорт соҳасида татбиқэтиш зарура-
ти қуйидаги омилларга боғлиқ: 
1. Ахборот оқимлари сони: ҳар бир юк ташиш – бу турли 
маълумотлар билан бирга амалга ошириладиган алоҳида операция 
ҳисобланади, ва компания фаолияти кўламининг ўсиши билан, 
бундай операциялар сони фақат ошиб боради.
2. Маълумотни ёзиб олиш имконияти: ташиш - мажбурий 
ҳужжатларга бўйсунадиган операция ҳисобланади. Ўзбекистон 
Республикасида ташувларни тартибга солишда зарур бўлаган 
қуйидаги ҳужжатлар рўйхати тақдим этилади: товар-транспорт юк-
хати, йўл варақаси, ҳайдовчилик гувоҳномаси, транспорт хизмат-
ларини кўрсатиш бўйича тузилган шартнома. Ташиш турига 
қараббу рўйхат яна кўпайиши мумкин,. 
3. Мижознинг ахборотга бўлган қизиқиши: транспорт ком-
паниясининг замонавий мижози ўз юкининг исталган вақтда қаерда 
эканлигини, у билан ташиш учун ариза келишилганми, етказиб бе-
ришнинг аниқ нархи қандай ва ҳоказо. Мижознинг бу соҳада қизи-
қишлари қанча кўп бўлса, компаниянинг рақобатбардошлиги 
шунча кўп бўлади. 
4. Ахборот ва транспорт хизматларининг якуний қиймати 
ўртасидаги муносабатлар: муайян ташиш харажатлари сметаси 
транспорт воситасининг босиб ўтган масофасига, ундан фойда-
ланиш вақтига, ташилган юк ҳажмига ва ҳоказоларга боғлиқ 
бўлиши мумкин. Шундай қилиб, тақдим этилган хизматлар бўйича 
маълумот олиш тезлиги ва сифати мижозга ҳисоб-китоб 
ишларинибажариш 
тезлигига 
ва 
натижада 
компания 
маблағларининг тез айланишигатаъсир қилади. 
Ахборот технологияларини жорий этиш зарурати шунингдек, 
транспорт компанияси фаолиятига ўзгартиришлар киритиш зарура-
тинингилмий-техник тараққиётга ҳам боғлиқлигини таъкидлаш 
жоиз бўлади. Бундай воситаларга эга бўлмаган компаниялар 
маълум маънода "эскирган" бўлиб, бу эса улар фаолиятининг 
иқтисодий самарадорлигига ҳам, имиджига ҳам таъсир кўрсатади. 
Бу кичик (маҳаллий) фирмалар учун муҳим параметр 
ҳисобланмаслиги мумкин, лекин айни пайтда улар учун катта 
ташиш хизматлари бозорига киришда тўсиқ бўлади. Ахборот 
тизимлари - янги босқичга компаниянинг ўтишиучун муҳим 
воситаси ҳисобланади (масалан, 4-PL ва 5-PL каби). Масалан, 

---

298 
"Amazon.com"5-PL провайдери ҳисобланиб, компаниянинг ўзи эса 
дунёда энг йирик компанияладан бири сифатида фаолият олиб 
бормоқда [3]. 
Ахборот тизимининг афзалликлари ва камчиликларини кўриб 
чиқишдан олдин, у асос бўлган тамойилларни кўриб чиқамиз: 
- интеграция тамойили: тизимга бир марта киритилган қайта 
ишланган маълумотлар кўп сонли вазифаларни ҳал қилиш учун 
қайта-қайта ишлатилади; 
- изчиллик тамойили: бошқарувнинг барча даражаларида 
қарор қабул қилиш учун зарур бўлган ахборотни олиш мақсадида 
маълумотларни турли жиҳатларда қайта ишлаш; 
- мураккаблик тамойили: ахборот тизими фаолиятининг барча 
босқичларида маълумотларни айлантириш процедураларини меха-
низациялаш ва автоматлаштириш. 
Ахборот тизимларининг таркиби унинг алоҳида қисмлари 
мажмуи бўлиб, кичик тизимлар деб аталади. Замонавий махсус 
дастурий маҳсулотлар корхонани барча зарур қуйи тизимлар билан 
таъминлашга қодир. Шу сабабли ахборот тизимларидан компания-
ларнинг фаолиятида фойдаланишнинг афзалликларини шаклланти-
риш мумкин, улар қуйидагилардан иборат: 
1. Ахборот оқимлари тезлигини ошириш: рақамли техноло-
гиялар маълумот олиш тезлигини тубдан янги даражага олиб 
чиқади ва "онлайн" маълумот олиш имконини беради. 
2. Компания фаолиятининг турли соҳаларида ахборот тизим-
ларидан фойдаланиш имконияти: ахборот тизимларидан фойдала-
ниш "стандарт" вариантда ҳам амалга оширилиши мумкин 
(масалан, омборхона учун “1C”юқори ихтисослашган маҳсулотлар, 
бухгалтерия ҳисоби, харид қилиш) ва "кенгайтирилган" 
(мижозларнинг буюртмалариниқайта ишлаш тизими, транспорт 
воситалари ҳаракати ҳақида маълумотларни йиғиш учун тизимлар 
ва бошқалар. 
3. Ахборот тизими интеграцияси: бир тизимдан бошқасига 
маълумотларни қўллаш қобилияти. Масалан, модулли тамойил 
асосида ишлайдиган ва турли механизмларда маълумотларни ҳара-
катлантириш ва қайта ишлаш имконини берувчи “1C” дастури. 
4. Компания фаолияти самарадорлигини ошириш ва унинг 
кўрсаткичларини таҳлил қилиш имконияти: турли рақамли маҳсу-
лотларниқўллаш орқали тезроқ маълум ҳисобот материалларини 

---

299 
яратишдан ташқари, ахборот таъминотининг бошқа йўналиш-
ларини шакллантириш. Масалан, маълум бир давр учун молиявий 
натижаларни билан солиштириш учун ташиш кўрсаткичларидан 
фойдаланиш. 
5. Ҳужжат оқимининг айланишиниэлектрон шаклга ўтказиш 
имконияти: ҳужжатлар электрон муҳитга ўтказилганда улар билан 
боғлиқ жараёнлар сезиларли даражада тезлашади, ҳужжатларни 
жисмоний сақлаш ва ўтказиш зарурати йўқолади ва натижада турли 
битимлар тезлиги ошади. 
6. Қисқа вақт ичида катта миқдордаги маълумотларни узатиш-
нинг ўзгарувчанлиги: ахборот тизими таркибидаги маълумотлар 
зудлик билан мижозга, ваколатли ёки назорат органига ўтказилиши 
мумкин, чунки улар билан ишлашнинг хусусиятлари кўпинча 
маълумот бериш учун қатъий ва қисқа муддатлардир. 
7. Меҳнат харажатларини камайтириш ва меҳнат самара-
дорлигини ошириш: бизнес жараёнларини автоматлаштириш 
меҳнат ресурсларига ижобий таъсир кўрсатади, шунинг учун 
ахборот тизимларини жорий этиш мавжуд ходимлар штатига 
таъсир этиб, бу уни камайтириш иконини беради. 
8. Ахборот муҳитини яхшилаш имконияти: ахборот тизимлари 
рақамли технологиялар билан боғлиқ ҳар қандай тизим каби, ҳар 
доим замонавий рақамли имкониятлар билан таъминланганликўз 
самарасини ошириш имкониятига эга. Ахборот тизимларини тако-
миллаштириш-бу соҳадаги бошқарув ходимлари ва мутахассис-
ларнинг имкониятларини кенгайтириш, таҳлилий тадқиқотлар ўтка-
зиш ва статистик маълумотларни тўплаш қобилиятидир. 
Шу билан бирга, ахборот тизимлари нафақат компания учун 
"мутлақ неъмат", балки унинг камчиликлари ҳам бор, уларнинг 
баъзилари компания фаолиятига сезиларли таъсир кўрсатиши 
мумкин. Умуман олганда ахборот тимзимларидан фойдаланишнинг 
камчиликлари қуйидагича ифодаланиши мумкин: 
1. Хавфсизлик камомади: кўпчилик ахборот тизимларидан 
фойдаланиш туфайли катта сондаги маълумотлар одатда 
Интернетда сақланиши, маълумотлардан фойдаланиш учун бу 
тармоққа тўғридан-тўғри кириш имконияти мавжуд. Интернет ҳам 
кўп имкониятлар беради, лекин кўплаб таҳдидлар ҳам пайдо 
бўлиши мумкин. Шундай қилиб, ахборот тизимлариташқи 
томондан ҳужум қилиниши мумкин. Масалан, йирик халқаро 

---

300 
провайдер "Maersk" га хакер томонидан уюштирилган ҳужум 
ҳисобланади. Ушбу компания барча денгиз ташувларнинг 20 
фоизини амалга оширади ва, албатта, барча жараёнлар 
автоматлаштирилган. 2017 йилда, номи "NotPetya" вируси том 
маънода бир ҳафта давомида компания фаолиятини "музлатди". 
Ахборот тизимларини фақат 2 ой ичида тўлиқ тиклаш мумкин 
бўлди. Натижада компания деярли 300 миллион доллар зарар 
кўрди.
2. Интернет ва электр мавжудлигига боғлиқлиги: тўлиқ ва 
қисман географик узоқ ҳудудларда жойлашган компанияларддаах-
борот тизимларида муваффақиятсизликлар хавфи бор. 
3. Қиймати: амалий материаллар асосида, биз ип амалга оши-
риш тахминий нархини беради. Сайтига кўра "Kbinform.ru:", ахбо-
рот тизимини амалга ошириш қиймати-дан 200000 рубл, 
тизимининг узоқ муддатли ривожланишдан 90000 рубл, ахборот 
тизимларини таъминлашдан 25000 рубл. Албатта, нарх миқдори ва 
унинг "стандартига" қараб жуда катта фарқ қилади: мураккаб ва 
ноёб ечимлар қимматроқ. Худди шу пайтни ўзида, катта 
компаниялар ахборот технологиялари бўлими ёки ахборот 
технологиялари мутахассислар аутсорсинг билан боғлиқ собит 
харажатлар таяниб бўлади. 
4. Қонунчилик: транспортнинг қонунийлигини таъминлаш 
учун давлат муайян қоидаларни жорий қилади ва компаниялар 
уларга риоя қилишлари шарт. Масалан: маршрут каби ҳужжат имзо 
ва муҳр шаклида тасдиқланиши керак. Муайян талаблар кўпинча 
автоматик равишда таржима маълумотлар олдини олиш, ва, қоида 
тариқасида, маршрут маълумотлар вақтинчалик бирига оператор 
томонидан узатилади. Барча бу таъкидлаш жоизки, ички ошириш 
ва қўшимча ресурслар сарфи томонидан бундай муаммони ҳал 
қилиш мумкин. 
5. "Инсон омили": ахборот тизимлариёрдамида автоматлаш-
тирилганда, ахборот тизимларииши билан боғлиқ ҳар қандай мута-
хассис учун тренинг ва даврий касбий ривожланиш зарур шартдир. 
Кенг тарқалган хато шундаки, ўрнатишдан сўнг ҳар қандай маълу-
мотларнинг оҳирида ички фаоллик узилади. Бу контент техник 
томондан нафақат назорат қилиниши керак, деб эслаш муҳим эмас, 
балки ахборот долзарблигини таъминлаш учун. 

---

301 
Албатта, ахборот тизимларииши ва самарадорлигига ахборот 
тизимлариёрдамида ҳар қандай компания учун ишлатиладиган 
кўплаб омиллар таъсир қилади, бизнинг фикримизча, қуйидаги баё-
нот аксиомадир: ахборот тизимлари компаниянинг турли 
бўлимлари техник ходимлари ва мутахассисларидан катта эътибор 
талаб қилади, ахборот тизимлари компаниянинг барча турдаги 
ресурсларини инвестициялашни талаб қилади. 
Транспорт компаниясининг ишига ахборот тизимларини 
киритиш қандай фойда келтиради? 
Ахборот тизимларининг асосий мақсади моддий ва ахборот 
оқимларини максимал мувофиқлаштириш, уларни бирлаштириш 
эса замонавий логистиканинг энг устувор йўналишларидан 
биридир. Ушбу муаммони самарали ҳал этиш янги ахборот 
технологияларидан фойдаланмасдан мумкин эмас. Ахборот 
тизимларидан самарали фойдаланиш ташкилотни аввалгисига, 
мавжудликнинг анъанавий шаклига бевосита мос келмайдиган янги 
сифат берувчи тармоқ тузилмасига айлантиради. Бунинг асосий 
аҳамияти компаниянинг барча ресурсларидан фойдаланиш 
самарадорлигини ошириш, унинг ташқи ва ички муаммоларга 
мослашувчанлиги ва мослашувчанлиги, қабул қилинган қарорлар 
сифатини яхшилаш ва натижада юқори рақобатбардошлик. 
Ахборот тизимларининг муваффақиятли амалга оширилишига 
мисол сифатида бизнес-линиялар компаниясининг фаолиятини 
келтириш мумкин: жорий ахборот тизимларимижозга буюртманинг 
маржинал нархини юқори аниқлик билан ҳисоблаш ва унинг 
юклари ҳаракатини кузатиш имконини беради[4].
Келажакда ахборот тизимларининг имкониятларига қайтадиган 
бўлсак, транспорт компанияларида ахборот тизимларини жорий этиш 
ва улардан фойдаланиш орқали қуйидагиларга эришиш мумкин: 
1. Рақамли ахборот тизимларини ривожлантиришни рағбат-
лантириш. 
2. Интернет ва телематика тармоқлари асосида транспортда 
ахборот интеграциясини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш, 
товарлар ҳаракатининг глобал мониторингини таъминлаш. 
3. Транспорт-логистик компанияларда ички ва ташқи 
ҳужжатлар оқими такомиллаштириш. 
4. Мижозлар ва транспорт хизмати провайдерлари ўртасида 
максимал мувофиқлаштиришни таъминлаш.

---

302 
Умуман олганда, ахборот тизими хўжалик юритувчи субъект-
лар ўртасидаги рақобатни ошириш орқали транспорт хизмати 
кўрсатиш соҳасини кенгайтириш ва уларнинг сифатини яхшилаш 
учун шароит яратади.