Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

 
18 -MA’RUZA 
Sun’iy vz sintetik tolali maxsulotlarni bo‘yash va gul bosishga tayyorlash 
Reja: 
1.
Gidratsellyulozali mahsulotlarni tayyorlash. 
2.
Viskoza iplari va shtapel tolali matolarni pardozlash. 
3.
Atsetilsellyulozali mahsulotlarni bo„yash va gul bosishga tayyorlash. 
4.
Triatsetat tolali mahsulotlarni tayyorlash. 
5.
Karbozanjirli tolali matolarni bo„yash va gul bosishga tayyorlash. 
6.
Geterozanjirli tolali matolarni bo„yash va gul bosishga tayyorlash 
Gidratsellyuloza shtatel tolalari va ip maxsulotlarini bo‘yash va gul boshiga 
tayyorlash
jarayonining moxiyati nafaqat matodagi chiqindalarni chiqarish va 
bo„yovchi modda eritmasini bir tekis sorblanishini emas, balki krepli matolar 
strukturasi xususiyatini ochishdan xam iboratdir. Viskoza kompleks iplarini 
olishda makromolekulasini orientatsiya darajasini notekis bo„lishi, uni bo„yash 
jarayonida notekis bo„yalishiga sabab bo„ladi, shuning uchun tayyorlash jarayonida 
tolani bir tekis bo„kishiga erishish lozim. Matoning strukturaviy xususiyatlari 
ularni bo„yashga tayyorlash jarayonida ho„l-issiq sharoitda vujudga keladi, 
shuning bilan bir qatorda bunday sharoitda krepli effektni hosil bo„lishi tez amalga 
oshadi. Relaksatsion jarayon ho„llashni boshlang„ich pallasidayoq darxol 
boshlanadi: 
buramalangan 
iplar 
keskin-kirishadi, qisqaradi 
va 
natijada
to„lqinsimon, relefli yuza hosil bo„ladi. 

---

203 
Viskoza tolali matolarni bo„yashga tayyorlashda uning deformatsiya 
ta‟siriga (ayniqsa nam xolatda) chidamsizliklari inobatga olinadi. Xattoki sezilarsiz 
kuch ta‟sirida xam tola cho„ziladi. Deformatsiya yo„qoladi, bu matoning chiziqli 
o„lchamini o„zgarishi bilan to boshlang„ich xolatigacha amalga oshadi. 
Viskoza iplari va shtapel tolali matolarni pardozlash
. Viskoza 
ipli 
matolar oqartirilgan holatda ishlab chiqariladi. Bunday matolarda suvda eruvchan 
chiqindilar bo„lib ular SAM (1-2 g/l) va Na
2
SO
3 
(0,5-0,8 g/l) eritmalari bilan 85-
90
0
C haroratda 45-60 min davomida ishlov berilganda matodan chiqib ketadi. Oq 
mato ishlab chiqarishda qaynatib, issiq va sovuq suvda yuvilgan mato H
2
O
2
ning 
kuchsiz ishqoriy eritmasida (2-7 g/l) bug„latish usuli bilan oqartiriladi. Bug„lash 
100
0
С haroratda 2-3 min davom etadi. Peroksidli oqartirishda stablizator sifatida 
natriy silikatdan foydalaniladi. Bu operatsiyalarni bajarish uchun tabiiy ipakli 
matolarni qaynatish, oxorsizlantirish va yuvish jarayonlarini bajaruvchi ЛОР-140 
ШЛ tizimidan foydalaniladi. Bu liniya viskoza va viskoza – atsetatli matolarni 
qaynatishga (tayyorlashga) mo„ljallangan
. 
Viskoza shtatel tolali matolar qiyin chiqariladigan kraxmalli oxor va 
moylovchi tutgan bo„lib, sarg„ish rangda bo„ladi. Ularni pardozlashga tayyorlash 
jarayoni tuk kuydirish, oxorsizlantirish va oqartirishdan tarkib topgan. Kimyoviy 
tayyorlash bir bosqichli: ishqoriy – bug„lash usulida olib boriladi. Mato 50-60
0
S 
haroratli quyidagi eritmaga shimdiriladi, g/l: H
2
O
2
-0,3-0,5; Na
2
SiO
3
-6-7; NaOH-2-
3; SAM-0,3-0,5. Siqiladi va bug„lash mashinasiga taxlanadi. Bug„lash 98-100
0
C 
haroratda suv bug„i bilan 10-15 min davomida olib boriladi. So„ngra mato issiq 
suvda, SAM eritmasi va sovuq suvda yaxshilab yuviladi. Ishlov berish uchun ЛБ-
140 oqartirish tizimidan 
foydalanadi. Viskozali trikotaj 
maxsulotlar
moysizlantiriladi yoki qaynatiladi, so„ngra oqartiriladi. Agar moylovchilar suvda 
eruvchan bo„lsa, u holda moysizlantirish jarayoni olib borilmaydi. Jihozda polotno 
juda kam tortiladi. 
Moysizlantirish: 

=30-45 min, T
0
С=95-98
0
С, SAM-1-2 g/l, soda-1-2 g/l 
Oqartirish: 

=30-60 min, T=80
0
С, M=20-25, SAM-0,3-0,4 g/l
Na
2
SiO
3
-0, 8-1 g/l, H
2
O
2
(30% -li)-1-1,2 g/l,

---

204 
NaOH 0, 2-0, 25 g/l 
Oqartirishdan va yuvishdan so„ng matoga optik oqartiruvchi moddalar 
(OOM) bilan (0,05 g/l va NaSl-3-5 g/l) 40
0
C haroratda 20 min davomida ishlov 
beriladi.