Toshkent tibbiyot akademiyasi tibbiy pedagogika fakulteti

TILSIZ TAFAKKUR

Siz yolg‘iz qolganingizda o‘zingiz bilan o‘zingiz gaplashasizmi? Ehtimol, tafakkur – bu shunchaki o‘zi bilan o‘zi suhbatlashishdir? Shubhasiz, so‘z g‘oyalarni etkazib beradi. Biroq g‘oyalar so‘zdan oldin paydo bo‘lmasmikin: Vannada sovuq suvni yoqish uchun kran tutqichini qaysi yo‘nalishda aylantirasiz?

Bu savolga javob qaytarish uchun siz, ehtimol, so‘z bilan emas, balki xayoliy surat bilan fikrladingiz. Haqiqatan, biz ko‘pincha obrazlar bilan fikrlaymiz. Rassomlar obrazlardan foydalanadilar. Bu kompozitorlar, shoirlar, matematiklar, atletlar va olimlarga ham xos xislat. Albert Eynshteyn o‘zining eng buyuk kashfiyotlari vizual obrazlar natijasi ekanini, keyinchalik ularni so‘z bilan ifodalaganini tan olgan.

1958 yil Chaykovskiy nomidagi fortepiano musiqachilari musobaqasida ikkinchi o‘rinni egallagan Lyu Chi Kung bir yildan so‘ng Xitoydagi madaniy inqilob vaqtida qamoqxonaga tushib qoladi. Tez orada u yerdan chiqqach, etti yil davomida pianinoga qo‘lini tegizmaydi, musobaqaga yo‘l oladi va muvaffaqiyatli ishtirok etadi. Tanqidchilar uning musiqiy qobiliyatiga har qachongidan ko‘ra yuqori baho beradilar. Amaliyotsiz u buni qanday uddaladi? U shunday javob beradi: “Men har kuni mashq qildim, – deydi Lyu. Men qachonlardir ijro etgan har bir asarimni notama-nota miyamda chalardim” (Garfield, 1986).

“Olimpiya atletlari uchun psixologik mashq qilish tayyorgarlikning odatiy qismiga aylandi”, – deydi Richard Suin (pressada). Golfning buyuk o‘yinchisi Djek Niklaus har bir zarbadan oldin, odatda, miyasida “kino ko‘rishi”ni aytgan. Djordjiya Nigro (Georgia Nigro, 1984) laboratoriya testida bunday mashq qilishning foydasini namoyish qildi. U test qilinayotganlardan drotik (irg‘itiladigan o‘q) ni nishonga 24 marta otishlarini iltimos qildi, keyin testdan o‘tuvchilarning yarmi xayolan bu mashqni bajardi va nihoyat barcha sinaluvchilar drotikni yana 24 martadan otdilar. Yaxshilanish faqat vaziyatni psixologik jihatdan modellashtirishni amalga oshira olgan odamlardagina kuzatildi. Milliy tadqiqotchilik kengashining Psixologlar qo‘mitasi amerika armiyasida sportga oid malakalarni yaxshilash haqidagi da’voni o‘rganib chiqdi va ko‘plab mashqlar (jumladan, ESP) mazmunsiz ekan, degan xulosaga keldi (Druckman & Swets, 1988). Nigroniki kabi eksperimentlarga asoslanib ular motorli malakani aqliy ishlab chiqish foydali, degan xulosaga keldilar³¹. Biz til va tafakkurni bir bobda ko‘rib chiqamiz, chunki ularni ajratish juda murakkab.