Toshkent tibbiyot akademiyasi tibbiy pedagogika fakulteti

Psixologiyaning asosiy tamoyillari

- DETERMINIZM Psixika hayot sharoiti bilan bog‘liqligini anglatib, tashqi sharoitlar o‘zgarishi bilan o‘zgaradi.

- ONG VA FAOLIYAT BIRLIGI. Ong va faoliyat bir butunlikni tashkil etmaydi. Ong inson faoliyatini ichki rejasini tuzib beradi.

PSIXIKA – ONGNI FAOLIYATDA RIVOJLANI-SHI Psixikani to‘g‘ri tushunish mumkin bo‘lsa psixikaga taraqqiyot mahsuloti va faoliyat natijasi deb qaralsa, uni to‘g‘ri tushunish, hamda tushuntirib berish mumkin

Tamoyil – ma’lum faoliyatni bajarishda tayaniladigan dastlabki qoidalar tizimidir. Determinizm tamoyiliga ko‘ra, psixika yashash sharoiti bilan belgilanadi va sharoit o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Hayvonlar psixikasining taraqqiyoti tabiiy saralanish bilan, odam psixikasi taraqqiyoti esa ijtimoiy taraqqiyot qonunlari bilan belgilanadi.

Ong va faoliyat birligi tamoyiliga ko‘ra, ong va faoliyat bir-biriga qarama-qarshi ham, aynan bir narsa ham emas. Ular bir butunlikni tashkil etadi. Ong faoliyatni ichki rejasini, dasturini tashkil etadi. Bu tamoyil psixologlarga inson xulq-atvori, xatti-harakatlari va faoliyatlarini o‘rganish orqali xatti-harakatlardan ko‘zlangan maqsadlarga, muvaffaqiyatlarga erishishni ta’minlovchi ichki psixologik mexanizm, ya’ni psixikani ob’ektiv qonuniyatlarini ochishga imkon beradi.

Psixika va ongning faoliyatda taraqqiy etish tamoyiliga ko‘ra, psixikaga taraqqiyot mahsuloti va faoliyat natijasi deb qaralsa, uni to‘g‘ri tushunish hamda tushuntirib berish mumkin. Bu tamoyil L.S.Vыgotskiy, S.L.Rubinshteyn, V.M.Teplov kabi psixologlar ishlarida o‘z aksini topgan. L.S.Vыgotskiy ta’lim psixikani rivojlantirishga yo‘naltirishini, P.P.Blonskiy esa tafakkurning kichik maktab yoshida o‘yinlar bilan o‘spirinlik yoshida o‘qish bilan bog‘liq tarzda rivojlanishini tahlil qildi. S.L.Rubinshteyn «Ong faoliyatda paydo bo‘lib, faoliyatda shakllanadi» degan edi.

Inson psixikasining paydo bo‘lishi va rivojlanish masalasi tadqiqotchilar oldida turgan eng dolzarb va murakkab masalalardan biridir. Ilmiy-materialistik ta’limotga ko‘ra psixikaning paydo bo‘lishi materiyaning uzoq rivojlanishi natijasidir.

Organik va anorganik materiya doimo harakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda bo‘ladi.

K.E.Fabri eng sodda hayvonlar psixikasi taraqqiyotini ikki bosqichga – quyi va yuqori bosqichga bo‘ladi. Psixik taraqqiyotning quyi bosqichi asossan bir hujayrali, qisman ko‘p hujayrali hayvonlarga xos bo‘lib, bu bosqichda psixika primitiv holatda bo‘ladi va hayvon tashqi ta’sirlarga seskanuvchanlik bilangina javob beradi.

O‘simlik va hayvon shaklidagi barcha tirik organizmlar o‘z evolyusiyasining hamma bosqichlarida aks ettirishning biologik shakli ya’ni, seskanuvchanlikka ega bo‘ladi. Seskanuvchanlik tirik organizmning biologik ta’sirlarga javob berish qobiliyatidir.

Oddiy seskanuvchanlikni bir xo‘jayrali hayvonlarda ham ko‘rish mumkin. Ular muhitning ta’siriga harakatlanish bilan javob beradilar. Biologik ta’sirlarga organizmning o‘ziga xos harakatlari bilan javob berish usuliga tropizm yoki taksis deyiladi.

Tropizmning bir qancha turi farq qilinadi. Buni quyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin: