Toshkent «noshir» 2017

Qimmatli qog‘ozlarning xususiyatlari
Qimmatli qog‘ozlarning asosiy (fundamental) xususiyat-
lariga aylanuvchanlik, likvidlilik va xatar kiradi.
Aylanuvchanlik
– bu qimmatli qog‘ozning bozorda xarid
qilinishga va sotilishga, shuningdek, ko‘pchilik hollarda
boshqa tovarlar muomalasini osonlashtiruvchi mustaqil to‘lov
vositasi sifatida qo‘llanishiga qodirligidir. Barchaga ma’lum
bo‘lgan P – T (pul – tovar), T – P (tovar – pul) meta-
morfozalarda qimmatli qog‘ozlar ham tovar sifatida, ham
pul sifatida qatnashishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar ma’lum
ma’noda tovar hisoblanadi, u o‘z qiymatiga va iste’mol

---

8
9
qiymatiga ega. Ushbu alohida turdagi tovarning qiymati bir
qancha omillarga bog‘liq, masalan, ular tomonidan kelti-
riladigan daromadning hajmi, ssuda foizining me’yori, nis-
batan yuqori kurs bo‘yicha sotilishi mumkinligi, korxonani
boshqarishda ishtirok etish imkoniyati va hokazolar. Qim-
matli qog‘ozlarning iste’mol qiymati shundan iboratki, ular
orqali qimmatli qog‘oz egasi o‘z kapitalini oshirish, saqlash,
korxonani boshqarishda ishtirok etishdagi aniq talablarini
qondiradi. Shu bilan birga, ba’zi holatlarda qimmatli
qog‘ozlarning alohida turlari (davlat obligatsiyalari, veksellar)
ma’lum bir qulay vaziyatlarda pul vazifasini – muomila va
to‘lov vositasini ham bajarishi mumkin. Ma’lumki, ayrim
mamlakatlarda ko‘chmas mulk, avtomobil va boshqalar bilan
hisob-kitob qilish chog‘ida yuqori likvidli davlat obliga-
tsiyalaridan to‘lov vositasi sifatida foydalaniladi.
Likvidlilik
– bu qimmatli qog‘ozning uning egasi uchun
deyarli zarar keltirmagan holda tez sotilish, pul mablag‘lariga
aylanish qudratidir. Likvidlilikka ta’sir ko‘rsatadigan omillar
uchta guruhga: a) umumiqtisodiy omillar; b) mazkur mam-
lakatda qimmatli qog‘ozlar bozorini tashkil qilish darajasi
bilan bog‘liq omillar; d) emitentning o‘ziga xos xususiyatlari
bilan bog‘liq omillar. Umumiqtisodiy omillarga pul muo-
malasi, iqtisodiyotni davrning u yoki bu bosqichida bo‘lishi,
sarmoyadorlar tomonidan to‘lovga qodir talabning mavjudligi,
bank hisob-kitoblarini amalga oshirish tezligining darajasi
kabilar kiradi. Fond bozorini tashkil etish bilan bog‘liq
omillarga imkoniyatli sarmoyadorlarning axborotga ega
bo‘lish darajasi, market-meykerlar muassasasining mavjudligi,
bir tranzaksiya qiymatining miqdorini kiritish mumkin.
Alohida emitent darajasida qimmatli qog‘ozlarning likvidliligi,
avvalo, uning moliyaviy ahvoliga, amal qilishi muddatiga,
zararsiz faoliyat ko‘rsatishiga, to‘lanadigan daromadlarning
miqdoriga, rivojlanish taxminlari hamda istiqbollariga va
hokazolarga bog‘liq. So‘zsiz, bu ma’noda fond birjalarida
baholanadigan qimmatli qog‘ozlar eng yuqori likvidli
qimmatli qog‘ozlar bo‘lishi tabiiy.
Xatar
– qimmatli qog‘ozlar (shu jumladan, investitsiyalar
bilan) operatsiyalari bilan bog‘liq yo‘qotishlar va muqarrar
ravishda ularga xos ehtimollardir. Qimmatli qog‘ozlar opera-
tsiyalariga doir xatarlar qandaydir bir operatsiyani bajarishda
ko‘pgina tasodifiy omillarning unga ta’siri tufayli istalgan
natijaga ega bo‘lmaslik ehtimoli bilan bog‘liq. Ushbu bozor-
dagi deyarli har qanday operatsiya uning ishtirokchilari (emi-
tentlar, sarmoyadorlar yoki vositachilar) u yoki bu xatar
darajasini o‘z bo‘yniga olishini anglatadi. Endigina o‘zining
fond bozorlarini tashkil etayotgan mamlakatlarda bozorlar
ishtirokchilari uchun xatarlar bozor munosabatlarining ko‘p
yillik tarixiga ega bo‘lgan mamlakatlardagiga qaraganda bir
necha marta yuqori. Fond bozoridagi faoliyat xatarning turli
xillari bilan bog‘liq. Shuning uchun qimmatli qog‘ozlar
bozorining professional ishtirokchilariga o‘z faoliyatida xa-
tarlarning turli xillarini inobatga olishiga to‘g‘ri keladi, bular:
inflatsiya jarayonlari, tarmoqlar va mintaqalarning o‘ziga
xos xususiyatlari bilan bog‘liq makroiqtisodiy xatarlar; emi-
tentning to‘lovga qodirligi va kredit qobiliyati bilan bog‘liq
korxonaning xatarlari; portfelni boshqarish xatarlari va
texnikaviy xatarlar, ularga yilinchalik, operatsion, selektiv
xatarlar, hisob-kitoblarni tartibga solish bilan bog‘liq xatarlar
va hokazolar kiradi. Rivojlangan mamlakatlar amaliyoti
xatarning har bir turiga qarshi turuvchi sug‘urtalash shakllari
va usullarini ishlab chiqdi. Sobiq Ittifoq hududi mamla-
katlarida qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari bilan bog‘liq
xatarlarni sug‘urtalash hozircha yetarli darajada rivojlan-
magan. Bunday xatarlarni sug‘urtalash qimmatli qog‘ozlar
bozori va sug‘urta ishining birlashishidagi eng muhim faoliyat
sohalaridan biri hisoblanadi, uni mamlakat amaliyotida juda
yaqin yillar ichida o‘zlashtirish vazifasi turibdi.

---

10
11