Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

taqiqlangan.  Guru  talabalaming  bunday  illatga  yoiiqmasligini  nazorat 

qilgan.

Taiimning  bu  bosqichi  yakunlangach  taniqli  gum  o‘z  maktabi  -  

gumkulasiga  asos  solgan.  Gurukula  -   guruning  uyi  degani.  Bunday 

maktablar ustoz va shogirdlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik hamda qafiy

1 2 2

---

intizomga  asoslangan.  0 ‘qituvchilar  yuksak  darajada  qadrlangan, 

ulaming  kasbi  ilohiy  yumush  hisoblangan.  Ustozning  burchi 

shogirdlarini  munosib  fuqarolar  qilib  tarbiyalash  ularda  bilimga 

muhabbat  uyg6otishdan  iborat  boigan.  Talabalar  gumkulalardan  din? 

falsafa,  turli  san’atlami hamda yoga sirlarini  o‘rganishgan.  Gurukulalar 

uchun  talabalar  «Shogird  tayyor  boiganida  ustoz  o4zi  keladi»  degan 

prinsip  bo6yicha  tanlangan.  Ya’ni  talabani  o6qituvchi  tanlab  olgan. 

Talabgorlar  sharoitga  moslashuvchanlik,  kattalar,  ota-onalar  va 

o6qituvchiga so6zsiz itoat sifatlariga egaligiga qarab saralangan.

Ustoz  talabalarda  qafiyat,  sovuqqonlik,  xotirjamlik,  e’tiqodga 

hurmat,  tabiatga  muhabbat  kabi  fazilatlar  bo6lishiga  e’tibor  qilgan.  U 

yoshlaming  his-tuyg6ularini  uyg6otish,  qalb  ko6zini  ochish,  ularga 

kasalga  tashxis  qo6yish  va  davolash  usullarini  o6rgatish,  ularda  oddiy 

odamning  imkoniyatlaridan  tashqaridagi  qobiliyatlar  vujudga  kelishiga 

yordam  beruvchi  ruhiy,  aqliy  va  jismoniy  omillami  shakllantirishga 

intilgan. Gurukulalarning o6rmonda joylashgani  talablarga  tabiat ichida 

bo6lib,  u  bilan  uzviy  va  uzluksiz  muloqot  qilish  imkonini  bergan.  Bu 

shogirdlami  atrof  borliqning  uzviy  bir qismiga aylantirgan.  Natijada, 

talabalar  hamma  narsada  haqiqat  mavjudligini,  hayotda  mutlaq 

yolgizlik  yo6qligini, 

haqiqatni  anglash  yo6li  insonning  borliqdagi 

narsalarga  singib  ketishidan  iboratligini  his  etishgan.  Inson  ruhi bilan 

olam  mhi 

o‘rtasidagi 

buyuk  uyg‘unlikni  anglashga  erishish 

gurukulalaming bosh maqsadi edi.

Gurukulalarda talabalar koinotning  cheksiz  bag6ridagi  o6z  o6rinlarini 

topishni  o6rganishgan.  Bu  yerda  quyosh  chiqishi  va  botishiga  mahliyo 

boiib  kuzatilgan,  o6simliklar  gullashi  yoki  hosil  yetilishi  kabi  tabiat 

bayramlari 

ulkan shodlik bilan nishonlangan.

Miloddan  avvalgi  birinchi 

ming  yillik 

o6rtalarida 

qadimgi 

Hindiston sivilizatsiyasi  tarixida  yangi  davr boshlandi.  Iqtisodiy, mhiy 

hayotda,  taiim-tarbiya  sohasida  muhim  o6zgarishlar  yuz  berdi.  Bu 

islohotlar  buddaviylik  dinining  paydo  bo6lishiga 

sharoit  hozirladi. 

Buddizm  Hindistonning hayot tarzini,  hindlaming  ma’naviy dunyosini 

o6zgartirib yubordi.

Buddaviylikning asosida Budda  yoki Shakya-Muni (m.a. 623-544- 

yillar) turadi.  Izdoshlarining qarashlaricha, Budda  (yog‘duli)  oliy  mhiy 

kamolotga  yetishgan  zot.  U  diniy  e’tiqod  borasida  brahmanlaming 

yakka  hukmronligiga  qarshi  chiqdi,  diniy  marosimlarda  kastalar 

tengligini  yoqladi,  zulmga  qarshilik  qilmaslik va nafs  istaklaridan  voz 

kechishni  (nirvana)  targib  etdi.  Rivoyatlarda  aytilishicha,  Budda 

ma’naviy-ma’rifiy  targ6ibotini  Banoras  shahri  yaqinidagi  o6rmon

123

---

maktabida boshlagan. U zohid guru  atrofiga  yig‘iigan shogirdlarga  o‘z 

taiimotini  bayon  etgan.  Budda  kishilar  tugilishiga  ko‘ra,  tengligini 

eion qilib, tabaqalar tengsizligini  inkor etgan.  Buddaviylik jamoalariga 

barcha  tabaqa  vakillari  qabul  etilavergan.  Bu  taiimotga  ko‘ra, 

tarbiyaning bosh vazifasi inson ruhini takomillashtirishdan  iborat, odam 

o‘zlikni anglash va kamolotga intilish y o ii bilan  nafsoniy ehtiyojlardan 

xolos  boiishi  kerak.  Bu jarayonda  birlamchi  bosqich,  butun  diqqatni 

yig‘ish  bosqichi  va  toiiq  o‘zlashtirish  bosqichlari  kabi  uch  bosqich 

bosib o‘tiladi.

Buddaviylik  davrida  o‘quv  dasturida  o‘zgarishlar  yuz  bergan. 

Asosiy  e’tibor  Hindistonning  yetakchi  tiliga  aylangan  sanskrit 

grammatikasini  o‘qitishga qaratilgan.  Bu vaqtga kelib bo‘g‘inli  alifbe — 

brahmi  yaratildi.  Eraning  III  asrida  Hindistondan  ideo-grafik  yozuv 

o‘miga bo‘g‘inli yozuvning bir qancha turlari tarqaldi.  Bu yozuv taiim  

samaradorligini oshirishga xizmat qilgan.

Buddaviylik  rohiblari  ibodatxonalarda  tashkil  etilgan  maktablarda 

taiimning izchil pedagogik tizimini  ishlab chiqishgan.  Bu tizim shaxsiy 

taiim   tamoyiliga asoslangan.  Bir ustoz q o i  ostida  talabalar soni  kam 

boigani yuqori  natijalarga  erishish imkonini berishdan tashqari,  talaba 

bilan ustoz o‘rtasida yaqin aloqa o‘matilishiga xizmat qilgan.

Taiirn jarayonining  samaradorligi  talabalaming o‘sha vaqt uchun 

dolzarb  boigan  savollarigagina 

javob  berib,  mantiqni  o‘stiruvchi 

masalalarni hal qilishni ko‘zda tutgan. Bunda pedagogik ta’sir va o‘zaro 

ta’sir usulidan foydalanilgan. Talabalar yechishi kerak boigan masalalar 

paradoks (koan)lar asosiga qurilardi.

Kuzatish  va  muroqaba  amaliyoti  majburiy  edi.  Taiim   o‘z 

mazmuniga  ko‘ra  darajalangandi.  Boshlangich  va  oliy  buddaviy 

maktablari  boigan  boiajak  ruhoniylarga 

taiim   berish 

mahalliy 

tillarda  olib  borilgan,  oddiy  talabalami  o‘qitishdan jiddiy  farq  qilgan. 

Jismoniy tarbiya taiim  dasturining majburiy unsuri hisoblanadi.

Milodiy II-VI asrlarda Hindistonda  induizm qayta tug‘ildi.  «Yangi 

brahmanchilik»  deb  nom  olgan  bu  oqimda  tarbiyaga  qarashlar jiddiy 

o‘zgardi:  maktablar  soni  ko‘paydi,  tarbiya insonga muhim va o‘tkinchi 

narsalami farqlash, ruhiy uyg‘unlik va xotirjamlilikka yetishish,  mayda- 

chuyda  va  arzimas 

narsalardan  voz  kechish,  ishda  samaradorlikka 

erishish yoilarini o‘rgatadigan vosita sifatida qaraladigan boidi.

Induizm  ibodatxonalaridagi  maktablarda  sanskrit  tilidan  tashqari 

mahalliy tillarda ham o‘qish-yozishga o‘rgatilgan.  Bu vaqtga kelib  ikki 

xil  o‘quv  yurti:  boshlanich  maktab  (tol)  va  yuqoriroq  darajadagi

124

---

0 ‘quv  yurti  (agrxar) paydo  bo ‘Idi.  Agrxarlar  guru  va  talabalarning 

ziga  xos  hamjamiyatiga  aylandi.  Turli  o‘quv  dasturlari  tollar  va 

agrxar  tabaqa  vakillariga  o‘qishga  kirish  imkoniyati  kengaytirildi. 

Agrxarlarga  kshatriylar  va  vayshilar ko‘plab  kelishi  tufayli  geografiya, 

matematika,  tillar,  shuningdek,  tibbiyot,  haykaltaroshlik  va  tasviriy 

san’atni o‘qitish hajmi oshdi.

Bu  davrda  bir  qator yirik  ta’lim  markazlari  vujudga  keldi.  Bular 

orasida  Ujjayni,  Kashi,  Takshashila,  Nalandening  kabi  markazlar  dong 

chiqargan  edi.  Bunday  markazlaming  har  biri  ilmning  irbon  sohasiga 

ixtisoslashgan  edi.  Qariyb  besh  yuz  yil  mobaynida  gullab-yashnagan 

Takshashilada  tibbiyot,  san’at,  astronomiya,  tabiatshunoslik,  tijorat, 

magiya,  ilon  avrash  o‘rgatilgan.  Kashidagi  markaz  grammatikani, 

Kashmirdagisi  notiqlikni  o‘qitish  bilan  nom  chiqargan.  Ujjaynidagi 

markaz  esa  qonunlardan  ta’lim  berishga  ixtisoslashgan. 

Bu 

markazlardagi  o‘qituvchilar yuksak  layoqatga  ega  edilar.  Taiim  sodda 

va  tushunarli  usullar  yordamida  olib  borilganidan  tinglovchilar 

murakkab fanlami ham yengil 

0‘zlashtirishardi.1

Shunday  qilib,  qadimgi  Sharq  sivilizatsiya  (tamaddun)larining 

tarixiy ahamiyati  insoniyatga bebaho  tajriba  berganidadir,  zotan, jahon 

maktabi  va  pedagogikasining  keyingi  taraqqiyotini  bu  tajribalarsiz 

tasawur  etib  boimaydi.  Ayni  shu  davrda  dastlabki  o‘quv  yurtlari 

vujudga keldi, taiim-tarbiyaning mohiyati va o‘zaro aloqadorligi anglab 

yetildi.  Qadimgi  Misr,  Hindiston  va  Xitoyning  pedagogik  an’analari 

XXI asrda ham  o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.

ASOSIY TAYANCH TUSHUNCHALAR

Turon-u  Turkiston  -   turk  nomini  olgan  o‘zbek,  qozoq,  qirg‘iz, 

turkman va boshqalar qardosh xalqlar yashab kelayotgan umumiy tarixiy 

Vatandir. Shu bois «Turkiston -  umumiy tarixiy uyimiz» degan so‘zning 

zamirida olam-olam ma’no va tarixiy haqiqat bor.

0 ‘zbek  xalq  pedagogikasi  -   xalq  donishmandlarining  yoshlami 

davr  talablariga  muvofiq  kishilar  qilib  yetishtirishda,  taiim-tarbiya 

ishlarini  amalga  oshirishda  qoilagan  usul,  vosita  va  tajribalar 

yigindisidan iboratdir.

«Avesto» — Bu  zardushtiylik  dinining  muqaddas  kitobi  eramizdan 

awalgi  VIII  asming  oxiri  VI  asming  boshlarida  Xorazmda yaratilgan 

boiib, toiiq kitob holida eramizdan awalgi I asrda shakllangan.