Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

insonparvarlik;

— barchga sadoqat;

— tayfiqlilik;

— aqlga muvofiqlik;

— haqiqatgoyiik;

Shuningdek,  konfutsiylik  besh  aloqa  qoidasini,  ya’ni  jamiyatdagi 

munosabatlar tizimini ham ishlab chiqdi.

Bular:

-davlat bilanfuqaro rtasida;

— ota-onalar bilan bolalar;

-ervaxotin;

— kattalar bilan kichiklar;

— do ‘stlar o ‘rtasidagi munosabatlardir.

Xo‘jayinga sodiqlik va vafodorlik eng muhim va ustun  sanalar edi. 

Konfutsiylik  taiimotida  insonparvarlik,  odob  qoidalari,  fazilat  tushun- 

chasi  muhim  o‘rin  egallaydi.  Insonparvarlik  tushunchasiga  ko‘ra, 

odamlar axloqiy va ijtimoiy  munosabatlarda yoshi ulug‘  mavqei baland 

kishilami hurmat qilishlari, podshohga sadoqatli boiishlari kerak.  Odob

115

---

qoidalari  tushunchasiga  ko‘ra,  u  tufayli  yuksak  fazilatlar  shakllanadi, 

jamiyat rivoj topadi, adolat tantana qiladi.

Konfutsiylikning  asosiy  axloqiy-siyosiy  qoidalari  quyidagilardan 

iborat edi:

-   «xalqni  shafqat  bilan  boshqarish  va  xalq  ichiga  xulq-atvor 

qoidalari  yordamida tartibni joriy qilish»;

-   «osmon  ifodasidan  qo ‘rqish»  va  «o ‘Igcmlar  ruhini  hurmat  bilan 

yodga olish»;

-  «tug‘ma  bilimlarga  ega  bo‘lganlar»  (mukammal donishmandlar) 

va  «o‘qish-o‘rganish  natijasida  bilimga  ega  bo‘lganlar»  mavjudligini 

tan olish, ya'ni o'qish-o‘rganish  tufayli bilimlarni kasb etish  imkoniyati 

borligi va  ta 'lim-tarbiyaning buyuk rolini qayd etish;

-  «oltin o ‘rtamiyonalik yo ‘li»,  «ikki qarama-qarshi qirralini qlda 

tishlab,  ammo  xalq  uchun  rtasidan foydalanish»  qoidasini  qllash, 

ya 'ni qarama-qarshilikni yumshatish va murosasizlik nazariyasiga rioya 

etish.

Bu  qoidalar  o‘ziga  va  boshqaga  halollikni  va  chuqur  hurmatni 

anglatadi.  Konfiitsiylikda  ta’kidlanishicha,  qonun  inson  manfaatlariga 

xizmat  qilmog‘i  lozim.  Qonun  o‘zgarishi  bilan  manfaatdorlik  va 

manfaatsizlik  tushunchalari  ham  boshqacha  ma’no  kasb  etadi,  inson 

faoliyatida  tub  o‘zgarish  ro‘y  beradi.  0 ‘tmishda  o‘matilgan  tartibga 

sajda  qilish  yangi  qonunlar  ruhiga  ziddir.  Konfutsiylikda  jamiyatni 

boshqarishga katta e’tibor berilib  unga ko‘ra, jamiyatni  keragidan ortiq 

oddiy qonunlar bilan toidirib yubormaslik zarur.

Burchni ado etish tufayli inson kamolotga erishadi. Uning negizida 

«sen zing nimaga erishishni istasang,  unda boshqalarning erishishiga 

ko ‘maklash»,  «sen  nimani  orzu  qilmasang  utii  boshqalarga  ham  ravo 

ko 'rma» kabi hayotiy tamoyillar yotadi.

Bu  tamoyilini  toiaroq  yoritmoqchi  boisak,  Konfutsiy  tomonidan 

birinchi  marta  «oltin  qoida»  deb  nom  olgan  va  keyinchalik  ko‘pchilik 

mutafakkirlar tomonidan qolipga solingan:  «zingga ravo k o ‘rmaganni 

boshqa  odamlarga  ham  ravo  ko ‘rma» 

qoidasi  shakllantirdi. 

Konfutsiylikning  yana  bir  muhim  jihati  «ismlarning  tuzatish»  talabi 

ediki,  unga  binoan,  agar  jamiyatda  «hukmdor  hukmdor  bo‘lmasa, 

xizmatkor xizmatkorlik qilmasa», ya’ni shunday vaziyat vujudga kelsaki, 

u  «besh  aloqa»  talab  etgan  taiimot  tashqarisiga  chiqsa,  voqelikni 

tuzatish,  jumladan,  kuch  ishlatib  boisa  ham  tartibga  joriy  etish 

zaruriyatini  tan  olish  lozim.  Shundagina jamiyatdagi  tabaqalar  o‘rtasi- 

dagi munosabatlami qat’ iy ravishda tiklash mumkin boiadi.

116

---

Eramizdan  oldini  200  yil  bilan  eramizning  220-yiligacha  boigan 

davrda  konfutsiylik  diniy  mafkura  sifatida  ham  shakllandi.  0 ‘zining 

mazmuniga  kra, konfusiylik  diniy marosimi Qadimgi Xitoyda tashkil 

topgan  oilaviy  -   Urug6chilik  urf-odatlarini  qonuniylashtirib,  qadimgi 

qonun  va  ko‘rsatmalarga  qafiyan  rioya  etish  talabi 

bilan  chiqdi. 

Ulardan  eng  muhimi  ajdodlarga  siginish  edi.  Konfutsiylikning  diniy 

e’tiqodiga ko6ra, ajdodlar ruhini hurmatlash va o‘gillik ehtiromi 

«suao» 

insonning  bosh majburiyatidir.

Qadimgi Xitoyda asrlar mobaynida konfutsiy likning turli maktablari 

yuzaga  keldi.Ular  o‘rtasida  keskin  kurash  borgan.  Konfutsiylikning 

asoschisi Konfutsiy bo‘lsa ham, uning ulkan va ilk davomchilari -