Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Hunar-texnika  taiimi

Hunar-texnika  taiim i 

Germaniya  taiim   tizimida 

muhim 

ahamiyatga  ega.  Buning  sababi,  Germaniyada  yuqori  malakali 

ishchilarga  boigan talabning  kuchliligidir.  Yuqori  malaka -   insonning 

jamiyatda  mustahkam  va  ishonchli  o‘rin  egallashini  ta’minlaydi,  unga 

mehnat  bozori  talablari  o‘zgargan  taqdirda  ham  ishga  joylashish 

imkoniyatlarini yaratadi.

Rivojlangan  bozoming  qattiq  sharoitlarida  shaxsning  o‘z-o‘zini 

takomillashtirishga  boigan  yuqori  darajadagi  intilishi  sababli  toiiqsiz 

o‘rta  maktabni  bitiruvchilaming  (9-10-  sinflar)  79  foizi,  toiiq  o‘rta 

maktabni  bitiruvchilaming  esa 

20  foizi  hunar  taiimi  tizimida  bilim 

olishni davom ettiradilar.

Germaniya  hunar-texnika  taiimi  tizimi  turli  tipdagi  o‘quv  yurtlari 

va  o‘qitishning turli  shakllariga ega.  Eng ko‘p tarqalgan va rivojlangan 

shakli  hunar  taiimining  «Dual»  tizimidir.  Bu  tizimda  tayanch 

maktablarining  50  foizi va toiiq o‘rta maktablarining  16  foizi  o‘qishni 

davom ettiradi.

Maxsus  hunar  bilim  yurtlari  va  o‘rta  maxsus  bilim  yurtlariga  bu 

mamlakat  tayanch  maktablarining  25  foizgacha  bitiruvchilari  kiradilar. 

Bu turdagi o‘quv yurtlarining bitiruvchilari texnika oliy o‘quv yurtlarida 

o‘qishni davom ettirishlari mumkin.

Shu  bilan  birga  maxsus  gimnaziyalar  va  ustqurma  maktablar  ham 

mavjuddirki,  ularda  toiiq  o‘rta  maiumotga  ega  boigan  o‘quvchilar 

hunar o‘rganishlari mumkin.

Taiimning  tashkiliy  shakllari  va  uning  mazmuniy  asosi  federal 

qonunlar  va  normativlar  bilan  mustahkamlangan.  Lekin  Germaniyada 

federal 

yeming 

har 

biri, 

ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlanishining 

xususiyatlaridan  kelib  chiqib,  o‘zlarining  qonunlari  bilan  ularga 

o‘zgartirishlar kiritishlari mumkin.

Hunar  va  mutaxassisliklarning  Davlat  klassifikatori  alohida 

ahamiyatga  ega.  U  532  rasmiy  tan  olingan  hunarlar  va  kasblami  o‘z 

ichiga oladi. Ana shu hujjat o‘quv yurtining yo‘nalishini belgilab beradi, 

o‘quv rejalari va dasturlarini yaratishda asos boiib xizmat qiladi. 0 ‘qish 

muddati kasb-hunarlar murakkabligiga qarab turlichadir.

716

---

Aksariyat  hollarda  bu  muddat  3-3,5  yilni  tashkil  etadi.  «Dual» 

tizimining  afzalliklari  shundan  iboratki,  o‘quv  jarayoni  o‘quvchining 

boiajak  mehnat  faoliyati  bilan  chambarchas  l^ogiiqdir.  Hunar 

taiimining 

ishlab 

chiqarishga 

yaqinligi 

korxonadagi 

hamma 

jarayonlarga o‘quvchilami jalb qilish orqali ta’minlanadi.

Olinayotgan  mehnat  ko‘nikmalari  va  bilimlar  o‘qishdan  mehnat 

faoliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tish imkoniyatini beradi.

Bu tizimdagi taiimning yana bir afzalligi yoshlarga o‘rgatilayotgan 

hunaming jamiyatda dolzarbligidadir.  Bu esa yoshlar o‘rtasida  ishsizlik 

darajasining boshqa davlatlarga nisbatan kamayishiga olib keladi.

«Dual»  tizimidagi hunar taiimining  mazmuni umumlashgan holda 

federal tavsiyanomalarda ko‘rsatib o‘tiladi. Birinchi yil davomida asosiy 

hunar  taiim i  beriladi.  Bunga  o‘qitilayotgan  kasbga  taalluqli  maxsus 

fanlardan  nazariy  asoslar  berilib,  yirik  korxonalarda  amaliy 

mashg‘ulotlar o‘tkaziladi.

Ikkinchi  yil  davomida  maxsus  hunar  taiimi  beriladi.  0 ‘quvning 

birinchi  yilida  ikkinchi  yiliga  o‘tishda  sinov  imtihonlari  o‘tkazilib, 

o‘qishni davom ettiruvchi yoshlar ajratib olinadi. Uchinchi yil davomida 

maxsus  hunar taiimi  yanada chuqurlashtirilgan  holda  davom ettiriladi. 

0 ‘qish  hunar  maktabi  va  ishlab  chiqarish  taiimi  rejasiga  binoan 

bosqichma-bosqich olib boriladi.

Uchinchi  yil  (ba’zi  mutaxassisliklar  bo‘yicha  3,5  yil)dan  so‘ng 

bitiruv  imtihonlari  qabul  qilinadi.  Imtihonlar  asosan  maxsus  komissiya 

tomonidan  qabul  qilinadi.  Komissiya  a’zolari  korxonalaming  yetakchi 

mutaxassislari,  federal  yerlardagi  sanoat  palatasi,  hunarmandchilik 

palatasi  vakillaridan tashkil  topadi.  Komissiya tarkibiga hunar maktabi 

o‘qituvchilari ham kiritiladi.

Imtihondan 

o‘tgan 

bitiruvchilarga 

maxsus 

kasb-hunar 

egallaganligini tasdiqlovchi diplom beriladi.

Germaniya  taiimi  tizimining  o‘ziga  xos  tomonlaridan  yana  biri 

shundaki,  hunar  maktablarining  diplomlari  oliy  o‘quv  yurtlariga  kirib 

o‘qish  huquqini  bermaydi,  ayrim  hollarda  maxsus  institutlarga  qabul 

qilinishi mumkin. Buning uchun yoshlardan 1  yillik tayyorlov kurslariga 

kirib o‘qish talab etiladi.

0 ‘quv  yurtlaridagi  moddiy-texnika  bazasining  boyligi  va  didaktik 

vositalar 

bilan 

yuqori 

darajada 

ta’minlanganligi 

o‘qitishning 

mazmundorligini to‘la-to‘kis ta’minlash imkonini beradi.

717

---

0 ‘qishga qabul qilish (har qanday turdagi o‘quv yurtida)'imtihonsiz 

maktab taiim i to‘g‘risidagi hujjatga asosan amalga oshiriladi.  0 ‘qishga 

qabul qilinadiganlar o‘quv o‘mi soni bilan belgilanadi.

Qabul qilishning asosi boiib:

-   o‘quvchilar  ota-onalarining  korxona  yoki  tashkilot  bilan  tuzgan 

shartnomalari;

-   agar  korxona  bilan  shartnoma  tuzish  imkoni  boimasa,  ota- 

onalaming hunar bilim yurti bilan tuzgan shartnomalari xizmat qiladi.

0 ‘quv 

yurtlari 

o‘zlarining 

bitiruvchilarini 

ishga 

joylash 

muammolari  bilan  shug‘ullanmaydilar.  Lekin  shunga  qaramay, 

bitiruvchilaming  katta  qismi  o‘sha  korxonada,  qolganlari  esa  mehnat 

biijalariga yuboriladilar.

Germaniya  hunar-texnika  taiimining-  quyidagi  xususiyatlari 

c’tiborga loyiqdir:

1. 0 ‘quv  yurtlari  laboratoriyalari,  ustaxonalarini  jihozlash,  ulami 

xomashyo  va  materiallar  bilan  ta’minlash  ishbilarmonlar  yoki 

korxonalar  tomonidan  bepul  amalga  oshiriladi.  Chunki  bozor 

iqtisodining  tamoyillaridan  biri  shundan  iboratki,  tadbirkorlar  o‘quv 

yurtlarini  yangi,  zamonaviy  texnologik  jihozlar  bilan  ta’minlashdan 

manfaatdordirlar.  Buning  sababi,  birinchidan,  o‘z  mahsulotlarini 

reklama  qilish  maqsadi  boisa,  ikkinchidan,  tezroq  yangi  turdagi 

jihozlarda ishlay oladigan mutaxassislarga ega boiishdir.

2. 

Hunar-texnika  taiimining  ustuvor  yo‘nalishlari  istiqbollarini 

belgilash  va  uni  amalga  oshirish  Federal  taiim   va  Madaniyat 

vazirligining  vazifasidir.  Bu  ishda  unga  Federal  iqtisodiyot  vazirligi, 

Mehnat va ijtimoiy ta’minot vazirligi hamkorlik qiladilar.

Dasturlaming  mazmundorligi  va  samaradorligi  Federal  hunar- 

taiimi  instituti tomonidan amalga oshiriladi  (unda 700 dan ortiq xodim 

ishlaydi).  Bu  institut  ishini  Bosh  komissiya  tarkibiga  kirgan  federal 

hukumat  a’zolari,  ish  beruvchilar,  kasaba  uyushmalari  va  yer  vakillari 

muvofiqlashtiradilar.

Hududiy jihatdan esa o‘qitishning nazariy qismini yerlaming kultus 

vazirligi,  ishlab  chiqarish  amaliyotini  esa  turli  palatalar  (sanoat, 

hunarmandchilik,  qishloq  xo‘jaligi,  tibbiyot  va  boshqalar)  nazorat 

qiladilar, ta’minlaydilar.

718

---

Germaniya  Federativ  Respublikasida  har  qaysi  maktahlar  uchun 

maxsus tayyorlangan o‘qituvchilar bor. Ulaming hammasi oliy maktabni 

tugatgan  boiishlari  shart.  Boshlang‘ich va  asosiy  maktabning  boiajak 

o‘qituvchilari  olti  semestr  o‘qiydilar.  Real  maktab,  maxsus  maktab, 

gimnaziya va hunar-texnika bilim yurtlarining o‘qituvchilari ancha uzoq 

muddat o‘qishlari kerak. 0 ‘qishni tamomlagandan keyin o‘qituvchilikka 

nomzodlaming  hammasi  imtihon  topshiradilar.  Keyin  maktabda 

amaliyot  o‘tkazadilar  va  ikkinchi  imtihon  topshiradilar.  0 ‘qituvchi 

lavozimiga  ega  boigandan  keyin,  qoidaga  ko‘ra,  umrbod  lavozimga 

tayinlanadi.

Boiajak  o‘qituvchilar  3  yil  o‘qiganlaridan  keyin  real  sharoitdagi 

maktabda  ikki  yillik  amaliyotdan  o‘tadilar,  bunda  haftasiga  10-12 

soatdan dars beradilar.

Bu  davrda ularga maxsus  murabbiylar belgilanadi,  bu  murabbiylar 

ulaming  faoliyatini  nazoratda  tutadilar,  amaliyot  tugagandan  keyin 

shogirdlariga tegishli  xarakteristikani  beradilar.  Shundan  keyin  maktab 

kengashi  yuqori  tashkilotlar bilan  birgalikda bo ig ‘usi  o‘qituvchilardan 

imtihon oladi va ulaming kelgusi ishlarini  baholab, tegishli tavsiyalami 

beradilar.  Bu jarayonning yana o‘ziga xos  tomoni  shundaki,  imtihon va 

tavsiyalardan  keyin  bo‘lg‘usi  o‘qituvchi  bir yilga  sinov  muddati  bilan 

ishga  olinadi.  Bu  sinov  muddatini  muvaffaqiyatli  o‘tgandagina  unga 

o‘qituvchi martabasi beriladi. Amaliyotchi-talabalar qo‘yilgan talablami 

bajara  olmasa  maktabga  qo‘yilmaydi.  Uning  ustiga  attestatsiyadan 

o‘tkazish  va  litsenziya  berish  keng  rasm  boiganligini  e’tiborga  olsak, 

o‘qituvchi  doim  o‘z  malakasini  oshirib  borishga  majbur  boiadi.  Aks 

holda u o‘qituvchilik lavozimidan mahrum boiishi mumkin.