Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 Sh.Turdiyev.  Mahmudxo‘ja Behbudiy. «Fan va turmush» jumali,  1989,  1-soni.

2 Sh.Turdiyev.  Mahmudxo‘ja Behbudiy. «Fan va turmush» juinali,  1989,  i- sooi.

546

---

taraqqiyparvar jadidlar faoliyatini moddiy va ma’naviy jihatdan qoilab- 

quwatlashi mutaassib ruhoniylarga hecham yoqmas edi.  Shu bois  1914- 

yilning  3-yanvarida  g‘oyat  mash’um hodisa ro6y  berdi:  Samarqanddagi 

Ulug‘bek  madrasasining  ichida  joylashgan  Jomeda  o‘qilgan  juma 

namozidan  so‘ng  muazzin  besh-olti  ming  musulmon  huzurida  nutq 

so4zlab,  «usuli jadidchilarning kofirligi  va har kim  bolasini  usuli jadid 

maktabiga  bersa,  o*zi  kofir,  xotini  taloq  bo*lishini»,  jamoaga  eion 

qiladi.  Uning aytishicha,  bu  favqulodda takfirni u ulamoning «qavmi va 

buyrug 7»  ila  eion  etgan.  Bu  shum  xabar  yashin  tezligida  butun 

TuiMstonga  tarqaladi.  Mutaassib  ruhoniylar  tomonidan  qoilangan  bu 

makkorona usul jadidlami  mushkul  ahvolga solib  qydi,  o6z bolalarini 

usuli  jadid  maktabiga  bergan  ota-onalar  tavahhumda  qoldilar.  Bunday 

vaziyatda eng  oqilona tadbir jadidlami  diniy  dalillar  vositasida himoya 

qilmoq  edi.  Bu  vazifani  muftiy  Behbudiy  yuksak  mahorat  bilan  ado 

etadi.  Tofig‘ri,  zamonaning  zayli  bilan dastlab  ulamoning  o6zi takfirdan 

tanishga majbur boiadi.  Gap  shundaki,  mustamlakachi ma9muriyatning 

Samarqand  viloyatidagi  Mahkamasiga  mazkur  takfiming  ma’naviy 

rahbarlari  hamda  muazzin  chaqirtiriladi.  Shunda  ulaming  jamoadagi 

jangariligi  va  yuqoridagi  xurujidan  asar  ham  qolmaydi,  ular 

hayosizlarcha bu dalildan tonadilar va almoyi -  aljoyi javoblar beradilar. 

Natijada,  Behbudiy  «Oyna» jumalining  1914 yil yanvarida chiqqan  1.2- 

sonida  eion  qilingan  «Favqulodda  takfir»  maqolasida  sodir  boigan 

voqea  haqida  zo‘r  taassuf bilan  xabar  beradi.  «Oyna»  jumalining  12- 

sonida  esa  Mahmudxo6ja  Behbudiyning  bu  masalaga  bagishlangan 

«Bizni(ng)  hollar  va  ishlar»  maqolasida:  «Ushbu  nutq  hukumatga 

m a’lum  bo‘lib,  hukumat  tarafidan  Madrasai  Tillakor  va  Madrasai 

Ulug‘bek mudarrislari janob mulla Imomnazar va mulla Salim ham nutq 

qilg‘on  muazzindan  so ‘rolibdur  -  Janob  mudarrislar  ushbu  nutqdan 

xabarimiz  y o ‘q, —   debdurlar.  Muazzin  aytibdurki,  men  usuli  jadid

0 ‘ruscha  o ‘qumoq  va  yo  usuli jadidchilar  haqida  hech  bir  nimarsa 

aytganim yo ‘q... -  boshqa aytganlariga munkir bo ‘lubdir.

Biz  bu  s o ‘zni  yozmas  edik,  ammo  butun  xalq  orasinda  shuhrat 

topgani  va  jomei  sharafda  so ‘ylang‘ani  uchun  va  Turkistondagi  yuz 

ming otalarki,  bolalari  usuli jadid maktabiga  o ‘qiydur,  -  alarg 'a  da fi 

ishtiboq  qilmoq  uchun  va  xaloyiqni(ng)  har  nimarsadan  aziz  imonig‘a 

chang  urulg‘on  uchun yozib fursatingizni favt qilarmiz.  Va a ’lon  turib, 

munkir  bo‘lg‘uvchi  kishi  so ‘zining  bir  pullik  e ’tibori  y o ‘qdur»  ,- 

deyiladi.  Qisqasi, Mahmudxja Behbudiy jadidlardan xalqning ixlosini