olimlardan A.L.Kun, V.V.Bartold, P.P.Ivanov, A.Yu.Yakubovskiy,
Ya.G‘ulomov, V.Abdullayev, Q.Munirov, A.Sotliqov ilmiy ishlarida
e’tirof etishgan. Ogahiy yaratgan tarixiy asarlar ilmiy faktlar,
maMumotlarga boyligi, tarixiy va siyosiy voqealaming ancha xolisona
bayon etilgani bilan ajralib turadi. 0 ‘zaro qonli urushlar, toj-taxt
atrofidagi kurash, saroy janjallari va xususan, Xiva xonligidagi
xalqlaming notinch ahvoli, mehnatkash ommaning uqubatli hayoti,
shuningdek, madaniy hayot, ilmu ma’rifat vakillarining turmushi
Ogahiyning tarixiy asarlarida ishonarli tarzda ifodalangan. Chunki bu
tarixiy asarlami butun hayotini Xorazmda kechirgan va tarixiy
hodisalaming bevosita guvohi bo‘lgan ilg‘or fikrli tarixnavis olim
yozgan. Shuning uchun ham Ogahiy tarixiy asarlarining ilmiy-ma’rifiy
ahamiyatiga baho berganda, ulaming faqat ilmiy-tarixiy jihati bilan
chegaralanmasdan, muhim adabiy-pedagogik va siyosiy-huquqiy
manba sifatida o‘rganilishiga ham ahamiyat berish lozim. Chunki bu
asarlarda tarixiy voqealar, faktlami quruq xronologik tarzda bayon
etish yoki ilmiy tahlilning o‘zi bilan qanoatlanilgan emas. Bu tarixiy
kitoblaming muallifi adabiy-ilmiy hayotning faol ishtirokchisi, nom
chiqargan shoiri va davlat arbobi edi. Shuning uchun ham, biz Ogahiy-
ning tarixiy asarlarida - tarixiy shaxslaming oz bo‘lsa-da obrazini
berishga intilishini, kitobxonni ulaming xulq-atvori, xarakterli belgilari
bilan tanishtirishini ham ko‘ramiz. Biz Ogahiy yozgan tarixiy
kitoblami o‘rganar ekanmiz, muallif bunda tarixnavis va siyosatshunos
olim, ham yozuvchi va murabbiy shoir bo‘lib ko‘rinadi. Tarixnavis
olim sifatida u sanalar, geografik joylar, sodir bo‘lgan voqealar haqida
aniq ma’lumot berishga intilsa, siyosatchi sifatida xonlikda bo‘layotgan
ishlar, o‘zgarishlar, hukmdorlaming faoliyatini ma’lum darajada tahlil
qilishga urinadi, yozuvchi va murabbiy - shoir sifatida esa, o‘sha
voqealami siyosiy va didaktik she’riy parchalar, hikoyat va rivoyatlar
bilan bayon etishga harakat qiladi.
Ogahiyning tarixiy asarlarini har tomonlama o‘rganib chiqqan
sharqshunos olim P.P.Ivanov: « 0 ‘rta Osiyoda yozilgan tarixiy asarlar
ichida berilgan ma’lumotlaming ko‘pligi jihatidan XVII asr boshidan
1873-yilgacha bo‘lgan voqealami bayon etuvchi Xiva tarixi juda katta
ahamiyatga egadir», -degan edi. Akademik V.V.Bartold o‘zining
Markaziy Osiyo tarixiga oid asarlarini yozar ekan, xususan, Ogahiy
tomonidan yaratilgan tarixiy asarlardan keng foydalanganligini alohida
ta’kidlab o‘tgan edi: «Munis va Ogahiy tomonidan yaratilgan adabiy
va tarixiy asarlar qanchalik kamchilikka ega blmasinlar, tarixiy
445
voqealarni bayon etish va ularda keltirilgan faktik materiallarning
ko ‘pligi jihatidan hizgacha yetib kelgan Qo ‘qon va Buxoro xonliklari
tarixi bo ‘yicha yozilgan hamma asarlarni o ‘zidan ancha orqada
qoldiradi».
Taniqli o‘zbek olimi, akademik Ya.G‘.G6ulomov Xorazm o‘lkasi
sug4orish ishlari tarixiga bag6ishlangan ilmiy asarini yaratishda, Ogahiy
asarlaridagi Xorazmdagi sug‘orish ishlari, yangi yerlami o‘zlashtirish?
kanallar qazish, daiyolar, shaharlar, sahrolar, koilar haqidagi geografik
maiumotlarga, dehqonchilik ishlari haqidagi maiumotlarga asoslangan.
Xullas, yosh oikashunoslar Ogahiydek yirik tarixchining qimmatli
asarlarini qunt bilan mutolaa qilishi orqali katta ma’naviy-ilmiy xazina
egasi boiadi. Negaki, Xivadagi yer egaligi shakli Buxoro va Qo‘qon
xonligidagi yerga egalik qilish munosabatlari bilan taqqoslab va
qiyoslab o6rganilganda, o‘quvchi-talabalaming Markaziy Osiyodagi
mulkiy huquqqa doir tushunchalari yanada kengayadi. Xiva xonligi
hayotida asosiy masalalardan biri soliq edi. Bu masalani yoritish va
o‘rganishda Ogahiy asarlarida Xiva xonligida savdogar, hunarmand,
dehqon hamda shunga o6xshash kasb egalaridan soliq qanday yigib
olingani, yigishtirish tartiblari, soliq yigish uchun qaysi shahar va
qishloqlarga kimni tayin qilinishi bilan tanishamiz, hatto ba’zida soliq
yiuvchilar xalq tomonidan oidirilganligi hollarini koiamiz. Ogahiy
asarlarini oikashunoslar uchun o‘rganishga loyiq tomoni shundaki,
ularda Xiva xonligining Buxoro, Qosqon xonliklari va ularga qofeshni
davlatlar bilan diplomatik munosabatlari o6z ifodasini topgan.
Ogahiy Muhammad Yusuf Munshi ibn Xja Bahodiming Balx
hokimi Muhammad Muhammadxonga bagishlangan «Tazkirai
Muqimxoniy», Nizomiddin Ahmad binni Muhammad Muqim
Hirotiyning «Tabaqoti Akbarshohiy», Muhammad Madhiy Astrobodiy
binni Muhammad Nosiming «Tarixi-Nodiri», Mirxondning «Ravzat
us-safo», «Zafarnoma», Abdurahmon Jomiyning «Haft avrang»,
«Bahoriston», «Yusuf va Zulayho», Shayx Sa’diyning bebaho asad
«Guliston» asarlarini mohirlik bilan o‘zbek tiliga o6girdi.
Ogahiy tarjima qilgan «Badoe ’ul vaqoe ’», «Anvori suxayliy», «Haft
kishvar», «Axloqi Muhsiniy», «Zubaydat-ul hikoyot», «Qobusnoma»
asarlarida adolat, shoh va fuqaro, shoh va a’yonlar, shoh va lashkar,
jabr-zulm qilganlami jazolash, zulm va bedodlikni mahv etish haqida
gap boradi. Mutarjim qiziqarli hikoyatlar bilan quvchilami tanishtiradi,
boiadigan hikmat va nasihatlar orqali ko6ngillarga yaxshilik urugini
Do'stlaringiz bilan baham: 
