Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov



Download 20,47 Mb.
Pdf ko'rish
bet221/679
Sana31.12.2021
Hajmi20,47 Mb.
#271115
1   ...   217   218   219   220   221   222   223   224   ...   679
Bog'liq
umumiy pedagogika

«Asos al-balog‘a»  («Notiqlik asoslari»)  ham alohida ahamiyatga egadir. 

Unda arab  tilining  fasohat va  mukammalligi  haqida  so‘z  boradi.  Fikmi 

chiroyli  ibora  va  so‘zlar  bilan  ifodalash,  so‘z  boyligidan  o‘rinli  va 

ustalik  bilan  foydalanish  uchun  kishi  fasohat  va  balog‘at  ilmlaridan 

yaxshi xabardor boiishi kerak.  Buning uchun so‘zni to‘g‘ri, o‘z o‘mida 

ishlatish,  qoidaga  muvofiq  so‘zlash  va  yozish  ham  kerak  boigan.  Bu 

asarda  adabiyotning  asosiy  qismlari,  frazeologik  so‘z  birikmalari  va 

ulami amalda tatbiq etish yoilari chuqur tahlil qilingan.



288


Olimning  «al-Qustos  fi-l-aruz»  («Aruzda  o ‘lchov  mezon»)  asari 

aruz vazni haqida bahs yuritadi. Alifbo tartibida yig‘ilgan arab maqol va 

masalalariga  bag6ishlangan  boshqa  bir  asarini  u  «Al-Mustaqso  fi-l- 

amsol»  («Nihoyasiga  etgan  masalalar»)  deb  atagan.  «Maqomat» 

(«Maqomlar»)~  ellik  maqomdan  iborat  asari  qofiyali  nasr,  saj’ 

uslubining  nozik  namunalarini  o‘zida  mujassam  etgan.  «Devon  ush- 

she’r»  kitobi  ham  diqqatga  sazovor  asarlardan  hisoblanadi.  «Rabi’  ul

abror va nusus  ul-axyar»  («Ezgular bahori va yaxshilar bayoni») nomli 

97  bobdan  iborat  asarida  esa  adabiyot,  tarix  va  boshqa  fanlarga  oid 

hikoyalar, latifalar va suhbatlaming eng saralari j amlangan.

Az-Zamahshariy  Makka  amiri  ibn  Vaqqosning  jo‘g‘rofiyaga  oid 

ma’lumotlariga  tayanib  va  o‘zining  Hijozga  qilgan  safaridan  olgan 

kuzatishlari asosida «Kitob al-jibol,  va-l-amkina va-l-miyoh»  («Tog‘larf 



joylar  va  suvlar  haqida  kitob»)  nomli  mashhur jo'g6rofiy  va  qomusiy 

asarini  yaratgan.  Asarda  Arabiston  yarim  oroliga  oid jo6g6rofiy joylar, 

tog6lar va suvliklarga doir qimmatbaho ma’lumotlar keltiriladi. Mashhur 

arab  jo6g6rof olimi  va  sayyoh  al-Hamaviy  (1179-1229)  ham  o6zining 

butun  dunyoga mashhur  «Mu’jam  al-buldon»  («Mamlakatlar  qomusi») 

asarida  Arabiston,  xususan,  Hijoz  haqidagi  ma’lumotlami  az- 

Zamahshariyning  «Kitob  al-jibol va-l-amkina  va-l-miyoh»  asariga taya- 

nib yozgan.

Az-Zamahshariyning  «Atvoq-uz-zahab  fi-l-mavoi ’z  va-l-xutab» 

(« 0 ‘git  va  nasihatlarning  oltin  shodalari»)  nomli  asari  yuzta  maqolat 

(bob)dan  iborat  boiib,  va’z-nasihat,  hikmatli  so6zlar,  masal  va 

maqollami  o6z  ichiga  oladi.  Alloma  bu  asarida  Sharq  mamlakatlariga 

ko6p yillik sayohati natijasida hamda o6zi ko6rgan, eshitgan va boshidan 

kechirgan  hayotiy  tajribasi  asosida  shakllangan,  ijtimoiy-axloqiy  va 

ma’rifiy-tarbiyaviy  masalalar  tp6g6risida  keng  fikr  yuritadi.  Jumladan, 

mutafakkir  o6z  davridagi  zolim  podsholaming  adolatsizligini,  noinsof 

amaldorlam  firibgar  savdogarlaming  boylik  yig6ishga  intilishi  kabi 

salbiy xatti-harakatlarini qoralaydi. Bunday yaramas illatlar odamiylikka 

putur yetkazadi,  kishining  axloqiy  qiyofasini  buzadi  deb  hisoblaydi  va 

ma’naviy  jihatdan  tuban  bo6lgan  shaxslami  «Nohaqlarga  pora 

beruvchilar,  zolimlarga  yordam  beruvchilardir»t  «Savdogarlaming 

shuhrati  cho‘ntagida»,  «Chayqovchi  ovchi  iti»f  «Ko‘pincha  qilingan 

hiyla  va  afsun,  quwatu  zo ‘rlikdan  bo‘ladi  ustun»,  «Vijdonli  odam 

xavfdan  xoli yashasa,  xiyonat  qiluvchi  halokatda yashaydi»,  «Xatolar 

qilishda aworalardir, xatolar tushgan arobalardir», deb ta’kidlaydi.

289



Az-Zamahshariy  o‘zining  axloqiy  qarashlarida  o‘z  zamonasidagi 

turli tabaqa kishilari va kasb-hunar egalarining jamiyatda tutgan mavqei 

va  axloq-odobi  to‘g6risida  fikr  yuritar  ekan,  mutafakkir  shaxsning 

qandayligidan,  kimligidan  (podshohmi  yoki  oddiy  kishi)  qafi  nazar, 

awalo  u  xushxulq  va  odamiylik  ziynatiga  ega  boimoi  kerakligi 

to6g6risida  gapiradi  va  «Xush  sifat  va  yaxshi  xulqlar  ziynatlamagan 



kimsani ipak kiyimlar ziynatlay olmaydi», deydi.

Buyuk  allomaning  fikricha,  axloqiy  yetuk  kishining  muhim 

xislatlaridan  biri  kamtarlik,  saxiylik,  goszallik  va  mardlikdir:  «Go(zal 

yuz va chiroyli ko ‘rinish ko ‘ngilda shodlik paydo qilur»,  «Mard mag ‘lub 

bo ‘Isa ham,  tuban tushmaydi», deydi Zamahshariy.

Demak,  odamiylik  va  kamtarlik  kishini  ma’naviy  go‘zal  qiladi, 

bunday  mard  kishilarga  baxt  doimo  kulib  boqadi.  Nomard,  «Past kishi 

o ‘z naslining balandligi bilan  maqtanadi».  Mutafakkir bundaylami  eng 

tuban 


shaxslar 

deb 


hisoblaydi. 

Az-Zamahshariy 

pastkash, 

ikkiyuzlamachi,  ig‘vogar,  nomard  kishilardan  yiroq  yurishni  maslahat 

berib:  «Ahmoq  hikmat  lazzatini  totmaydi,  tumov  kishi  gul  hidini 

sezmaydi»,  «Minnat-siltovlar  bilan  qilingan  hotamlik  ortig ‘i  bilan 

yoqqan  yomg‘irdek  bo‘Isa-da,  unda  yaxshilik  bo‘lmaydi»,  «Yaxshilik 

bilandur  inson  jamoli,  oni  qilurga-chi  yo ‘qdir  majoli»,  deydi. 

Shuningdek,  mutafakkir  do‘stlik,  do6st  tanlash  muammolariga  ham 

to‘xtalib,  kishini  do‘st  tanlashda  zinhor  yanglishmaslikka  chaqirib, 

«Yomon y o ‘ldoshga ergashsang,  uning og ‘usi senga yuqadi»,  «Sen xavf- 

xatar,  nochorlikka  tushib  qolishdan  qo ‘rqituvchiga yondosh,  qo ‘rqma, 

bu  ishda  ziyon y o ‘q  deyuvchidan  saqlan»  deb,  chinakam  dstlikning 

asosiy belgisi sadoqat va ishonch ekanligini uqtiradi.

Az-Zamahshariy  kishilami  insonparvarlikka  va  haqiqatparastlikka, 

halollik va rostgo6ylikka, to6g6rilikka, adolatli va insofli boiishga da’vat 

etib:  «Quyosh  nuri bekilmaydi,  haqiqat sham 7 so ‘nmaydi»,  «Og‘zingni 

misvoq  (tish  kovlagich  cho‘p)  bilan  pok  qilding,  koshkiydi  endi  uni 

yolg‘on,  g ‘iybat,  chaqimchilik,  bo ‘hton  bilan  iflos  qilmasang»,  deydh 

Shu bilan  birga u  insonning qadrini  oshimvchi ham,  pasaytimvchi  ham 

til  ekanligini  qayd  etib,  «Agar  tilingni  tiymasang, jilovingni shaytonga 

berib qo ‘yasan» deydi.  So6ngra u kamtarlik va to6g6rilik haqida gapirib: 

«Til  qilichining  yarqiroqligi,  uning  to ‘g ‘ri  so ‘zidir.  Shuning  uchun 

tilingni faqat to ‘g ‘ri so ‘z bilan aylantir.  Yamanliklar o ‘z qilichini qinida 

saqlagani  kabi,  sen  ham  tiling  qilichini  yolg‘onlik  xatosidan  saqla. 

Qilichningyarqirog‘ini zangyeydi.  Yolg‘on  esatil uchun zangdan ham 

yomonroqdir.  Yolg ‘on gapirganingda tiling senga boyliklar keltiradigan

290



yerda  ham,  baribir  rost  gapirgin.  Sen  bilmaysanki,  to ‘g ‘rilikning 

sharofatida  najot  topib  baxtli  bo‘lishingni.  Yolg‘on  esa  qo‘qqisdan 

o ‘zining  shumligi  bilan  biroz  foyda  berib,  so ‘ng  o ‘ldiradi.  Yolg‘on 

gapirib g ‘alaba qozonganingdan,  rost gapirib yomonlikka  uchraganing 

m a’quldir.  Rostgo‘y  odamga  uning rostgo‘yligi kifoyadir.  Yolg‘onchiga 

uning yolg‘onchiligi yetarlidir.  Chamadoni to ‘lib kelgan yolg‘onchidan 

idishi  bo ‘sh  kelgan  rostgo‘y  yaxshidir.  Agar  rostgo‘ylik odam  shaklida 

ifodalansa,  eng dahshatli armon bo‘lar.  Yolg‘onningsurati esa qo‘rqoq 

tulki bular edi...  Va’da qilgan bo‘lsang unga vafo qilgin yoki va’dangni 

bajarishga  shoshil...  Chaqmog‘idan  oldin yomg‘iri  kelgan,  va’dasidan 

oldin  beradigan  narsasi  kelgan  erkakka  o ‘xshagin»,  deb  maslahat 

beradi.  Shuningdek,  mutafakkir  nutq  madaniyati,  ya’ni  so‘z  go‘zalligi 

inson uchun xushmuomalalik vositasi ekanligini qayd qilgan holda, agar 

«Birovni  koyuvchi  bo ‘Isang,  xat  bilan  koyi,  yuzma-yuz  turib  koyish 

ko ‘ngil sindirur va so ‘z o ‘lchovsiz ketar», deydi.

Az-Zamahshariy  axloqiy-tarbiyaviy  qarashlarida  o‘zidan  kattalami 

hurmat  qilish,  bola  tarbiyasi  va  unda  ota-onaning  roli  haqida  ham 

o‘zining  qimmatli  fikrlarini  bayon  qiladi.  Ota-ona  bolani  xushxulq, 

odobli,  mehnatsevar,  aql-idrokli  qilib  tarbiyalamoqchi  ekan,  awalo, 

bolani  me’yoridan  ortiqcha  erkalatmasdan  doimo  nazoratda  tutish 




Download 20,47 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   217   218   219   220   221   222   223   224   ...   679




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish