Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

bunday 

tafovut sharoitida saxovat

265

---

nuqsonga aylanardi va maqtanishga arzigulik narsa va ta’nalar (nishoni) 

boiib qolar edi».

Beruniy jamiyatni  boshqarishda jamiyat podshohga xizmat qilmay, 

balki  podshoh  jamiyatga  xizmat  qilishi  kerakligini  tushungan  holda: 

«Idora  qilish  va  boshqarishning  mohiyati  aziyat  chekkanlaming 

huquqlarini  himoya  qilish,  birovlaming  tinchligi yoiida  o‘z  tinchligini 

yo‘qotishdan iborat», -  deydi.

Beruniyning  fikricha,  davlatni  boshqarish  uchun  xalq  tomonidan 

saylab  qo‘yiladigan  hokim  odil  va  xalqparvar  boiishi  kerak.  Shunday 

hokim boigandagina xalqlar tinch, mamlakat esa erkin va obod boiadi. 

Mutafakkir  shu  munosabat  bilan  «Mineralogiya»  asarida  bir  hikoyatni 

keltiradi:  «U yerda oikani  idora qilish a’yonlari va yer egalari o‘rtasida 

navbatma-navbat  bir-biriga  o‘tib  turarmish,  kimga  navbat  kelsa,  o‘sha 

uch  oy  hukm  yuritarmish.  Muddat  tugashi  bilan  o‘z-o‘zidan  oikani 

idora qilish amalidan tushib minnatdorchilik uchun sadaqa beradi va o‘z 

ahli  orasiga  qaytadi,  u  bilan  go‘yo  kishandan  bo‘shaganday  xursand 

boiar va o‘z ishi bilan band boiar emish.  Bu shuning uchunki, davlatni 

idora  qilish  va  boshqarish  rohatdan  mahrum  boiish  degan  so‘zdir. 

Bunda  u  o‘sha  joydagi  ezuvchilarni  eziluvchilarga  nisbatan  adolatli 

qilaman, deb tinkasini quritish deganidir. Bu esa o‘z qoii  ostidagilardan 

va  ulaming  o‘zlarini  himoya qilish  uchun  urush  tadbirlarini  tayyorlash 

borasida o‘z jonini qiynashdir...»

«Odamlardan,  -   deb  so‘zini  davom  ettiradi  Beruniy,  — u  (hokim) 

uchun yigiladigan toiov pullari ham mahalla qorovullariga beriladigan 

haq  misolidir,  bu  xuddi  yoiovchilar  karvonboshi  boigan  kishining 

mahorati  va  darajasining  qadriga  yarasha  unga  o‘zaro  pul  yig‘ib 

berishga  o‘xshashdir.  Uning  vaqti  o‘tishi  bilan  bulaming  hammasi 

tugaydi. Har bir zamonning o‘ziga xos odatlari bor.  So‘z ahli (hokim va 

uning a’yonlari) bularga rioya qilishi kerak, aks holda Nizom (qonun) va 

bir xillik yo‘qolsa, tartib ham yo‘q boiadi...»  «Haqiqatan ham jamiyat- 

dagi  adolatsizlik  ixtilof  va  nizo-janjallaming  asosiy  sababi  shuki,  -  

deydi  Beruniy,  hukmdorlar o‘z davlatini  idora  qilish  siyosatida adolatli 

qonunlardan  to‘g‘ri  foydalanmasdan,  uni  buzish  orqali  xalqqa 

xiyonatkorlik  qiladilar.  Oqibatda,  bunday  siyosat  davlatning  vayron 

boiishiga va tartibsizlikka sabab boiadi».

Beruniy  e’tibor  bergan  masalalardan  yana  biri  ijtimoiy  adolatdir. 

Mutafakkir  sanskrit  tilidagi  juda  ko‘p  epik,  diniy-falsafiy  va 

qonunshunoslikka  oid  «Rigveda»,  «Mahobharata»,  «Brihat-samhita», 

«Vislinu-dxarmottara»,  «Brahmanda-purona»,  «Vishnu-purana»  kabi

266

---

qadimgi  yodgorliklarga  tayangan  holda  o‘zining  mashhur  «Hindiston» 

asarida  Hindistondagi  tabaqalar  qurilishida  o6sha  davr  jamiyatidagi 

ijtimoiy  tengsizliknigina  emas,  balki  ijtimoiy  adolatsizlik  haqida  ham 

batafsil fikr yuritadiki, bu tavsiflar asarga bo6Igan e’tibomi oshiradi.